Καστοριάδης – Ποια Ευρώπη; Ποιες απειλές; Ποια υπεράσπιση;

«Ο άνθρωπος γεννιέται ελεύθερος και είναι παντού στα σίδερα» έγραψε ο Ρουσσώ.

Όχι, κανένας φυσικός νόμος ή θεϊκή βούληση δεν κάνει τον άνθρωπο να γεννιέται ελεύθερος (ή μη ελεύθερος). Αν όμως είναι, πράγματι, σχεδόν παντού στα σίδερα, είναι γιατί γεννιέται ανάμεσα σε σίδερα πού είναι έτοιμα να τον υποδεχτούν —και πού τον κάνουν έτσι ώστε να μη ζητάει άλλο από το να τα δεχτεί.

Σίδερα κυρίως άυλα και που δεν είναι μόνο ούτε τόσο εκείνα πού σφυρηλατούνται από την κυριαρχία μιας ιδιαίτερης κοινωνικής ομάδας. Καμιά ομάδα δεν θα μπορούσε να διατηρήσει είκοσι τέσσερις ώρες την κυριαρχία της σε μια κοινωνία πού ή μεγάλη της πλειονότητα δεν θα τη δεχόταν.

Ή κυριαρχία αυτή είναι ή κυριαρχία της έκάστοτε κατεστημένης θέσμισης:

του δεδομένου νόμου, των θεσμισμένων και κυρωμένων σημασιών και παραστάσεων. Οι πιο «ίσοι μεταξύ τους» άγριοι είναι το ίδιο, αν όχι περισσότερο, αλλοτριωμένοι, δηλαδή ετερόνομοι, με τους δούλους στη Ρώμη ή τούς δουλοπάροικους του Μεσαίωνα. Ούτε οι μεν ούτε οι δε μπορούν να σκεφτούν πώς ή κοινωνική θέσμιση θα μπορούσε v αμφισβητηθεί και v αλλάξει. 

Σχεδόν παντού, σχεδόν πάντοτε, τα κοινωνικοποιημένα ανθρώπινα όντα —χωρίς δε αυτή την κοινωνικοποίηση δεν θα ήταν ανθρώπινα όντα— μπόρεσαν να υπάρξουν μονάχα εσωτερικεύοντας πλήρως τη θέσμιση, δηλαδή ύποδουλωνόμενα απόλυτα σ’ αυτήν. Πράγμα πού συνεπάγεται επίσης πώς οι θεσμοί των άλλων είναι αναγκαστικά κατώτεροι, παράξενοι, τερατώδεις, διαβολικοί.

Η ετερονομία— ο μη προσβλητός χαρακτήρας της υφιστάμενης θέσμισης, ό μη συζητήσιμος χαρακτήρας των δοξασιών της φυλής— υπήρξε σχεδόν παντού, σχεδόν πάντοτε ή κατάσταση των ανθρώπινων κοινωνιών.

Η κατάσταση αυτή —πού άμα το σκεφτούμε καλά είναι «φυσιολογική», δηλαδή ή σαφώς πια πιθανή— έσπασε μονάχα στην Ευρώπη, Μόνο στην Ευρώπη —αρχικά στην Ελλάδα, αργότερα πάλι στη δυτική Ευρώπη— δημιουργήθηκε μια κοινωνία ικανή να αμφισβητεί και να θέτει ερωτηματικά στον εαυτό της. Σ’ αυτόν το γεωγραφικό χώρο τα ερωτήματα «τί είναι δίκαιο, τί είναι αληθινό» ξεπροβάλλουν και ζυμώνουν έμπρακτα την κοινωνία, όχι ως ερωτήματα αυλικής φιλοσοφίας ή ερμηνείας ενός ιερού βιβλίου αλλά ως ερωτήματα πού μορφοποιούν έναν κοινωνικό αγώνα και μια πολιτική δραστηριότητα. Στον ίδιο επίσης χώρο ό κοινωνικός καταμερισμός δεν έγινε παθητικά αποδεκτός, δεν οδήγησε σε εξεγέρσεις δίχως αύριο ή σε εξεγέρσεις που στόχευαν απλώς στην εναλλαγή των ρόλων στα πλαίσια του ίδιου σεναρίου, σε νέες προφητείες ή νέες θρησκείες —μα σε μια πολιτική δραστηριότητα

Ή πολιτική ως συλλογική δραστηριότητα ρητά προσανατολισμένη προς την αλλαγή των θεσμών* ή φιλοσοφία ως απεριόριστος στοχασμός* και κυρίως ή αμοιβαία γονιμοποίηση και αλληλεγγύη τους αναδύονται εδώ. Έδώ επίσης γεννιέται το εγχείρημα της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, πού προάγεται από τούς αγώνες των λαών για τη δημοκρατία και του οποίου το περιεχόμενο δεν άφησε τελικά ανέγγιχτη καμιά όψη της θέσμισης της κοινωνίας (πέρα από τις αυστηρά «πολιτικές» πλευρές). Και στην Ευρώπη επίσης* για πρώτη φορά, ή αμφισβήτηση των κατεστημένων θεσμών, που συνεπαγόταν τη σχετικοποίησή τους, οδήγησε στην αναγνώριση της καταρχήν ισότητας όλων των πολιτισμών,

«Αν έτσι έχουν τα πράγματα, ή Ευρώπη δεν ταυτίζεται πια δικαιωματικά, έδώ και καιρό, ούτε με μια γεωγραφική ούτε με μια εθνική ενότητα, Μια από τις πιο δυνατές στιγμές της ευρωπαϊκής δημιουργίας εντοπίζεται στη Νέα ’Αγγλία, στα τέλη του 18ου αιώνα —και τ’ αποτελέσματα της εξακολουθούν να είναι ζωντανά. Επίσης δεν είναι κάτι τέτοιο εκ των πραγμάτων, έδώ και δυό αιώνες, Η Ιαπωνία, οι αντιφρονούντες του Τοίχου του Πεκίνου, εκατομμύρια άνθρωποι σπαρμένοι σε όλο τον πλανήτη της ανήκουν, Οι λευκοί της Νότιας ’Αφρικής, όχι.

Φυσικά, ή Ευρώπη δεν γέννησε μονάχα αυτά.

Είναι επίσης ή κοινωνικοϊστορική περιοχή όπου δημιουργείται ό καπιταλισμός, παρανοϊκό μα αποτελεσματικό πρόταγμα απεριόριστης επέκτασης της «ορθολογικής» κυριαρχίας’ ό ιμπεριαλισμός, πού ήταν ή υλοποίησή του στο επίπεδο τού πλανήτη’ τέλος, μέσα από μια τερατώδη στρέβλωση και αντιστροφή του καπιταλιστικού προτάγματος, ό ολοκληρωτισμός* Και σ αυτό το σημείο ένας Ευρωπαίος δεν πρέπει να δείχνει ψεύτικη μετριοφροσύνη* Παντού και πάντοτε οι άνθρωποι έδειξαν απίστευτη σκληρότητα οι μεν προς τους δε. Μα το «Άουσβιτς και το Γκουλάγκ είναι ιδιαιτερότητες της δικής μας ιστορίας.

Δεν εφεύρε ή Ευρώπη τον πόλεμο, το μίσος προς τούς άλλους, το ρατσισμό, την υποδούλωση, τις σφαγές εξόντωσης, την αναγκαστική πολιτιστική αφομοίωση: ή καταγραμμένη ιστορία ξεχειλίζει απ’ αυτά. Η Ευρώπη τα εφάρμοσε και αυτή, Μα ή ιδιαιτερότητα της είναι πώς όλα αυτά στην Ευρώπη αμφισβητήθηκαν και πολεμήθηκαν από μέσα.

Το πρόταγμα της αυτονομίας, που γεννήθηκε στην Ευρώπη, πολύ απέχει από το στάδιο της πραγμάτωσής του:

γι* αυτό το να αποκαλούμε τις δυτικές κοινωνίες «δημοκρατικές» αποτελεί γλωσσικό αμάρτημα ή εξαπάτηση* Οι «ευρωπαϊκές» κοινωνίες παραμένουν κοινωνίες μεικτές, με δυαδική θέσμιση, όπως ό κοινωνικός καταμερισμός, ή κυριάρχηση από τον γραφειοκρατικό καπιταλισμό και ο ιμπεριαλισμός προς τον Τρίτο Κόσμο συνυπάρχουν με τα δημοκρατικά στοιχεία πού οι αγώνες των λαών κατάφεραν να επιβάλουν στη θέσμιση της κοινωνίας, ’Αποτελούν, αν μιλήσουμε με ακρίβεια, φιλελεύθερες ολιγαρχίες. Μα το πρόταγμα της αυτονομίας εξακολουθεί να τις ζυμώνει και τις έχει κιόλας ουσιαστικά μεταμορφώσει.

Οι θεσμοί και τα δικαιώματα πού επιτρέπουν στα άτομα να ζουν λίγο πολύ τη ζωή τους όπως νομίζουν, και να δρουν πολιτικά εάν το θέλουν* ή ίδια ή ύπαρξη ατόμων πού μπορούν να αμφισβητήσουν την αρχή, να αντιταθούν στις εξουσίες, να πολεμήσουν την αδικία ακόμη κι αν δεν τούς θίγει προσωπικά —όλα αυτά δεν είναι «τυπικά» στοιχεία, συνιστούν βαθιά διαφορά ως προς την ίδια την υφή της κοινωνίας* Κι όλα αυτά δεν ξεφύτρωσαν από τη Γή ούτε δόθηκαν από το Θεό —κι ούτε πάλι παραχωρήθηκαν από τον καπιταλισμό. ‘Αποτελούν το προϊόν μακραίωνων αγώνων, το έπαθλο βουνών από πτώματα και ωκεανών αίματος. Αυτό δεν κάνει τις «ευρωπαϊκές» κοινωνίες ιδεώδεις ούτε αυτόνομες* μα τις καθιστά εξαιρετικά πολύτιμο ιστορικό υπόβαθρο —πολύτιμο γιατί είναι λίγο πιθανό και εύθραυστο— στο όποιο μπορεί να χτιστεί κάτι άλλο.

Εκείνο πού απειλείται θανάσιμα αυτή τη στιγμή, στην ουσία του, δεν είναι ούτε ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός ούτε τα καθεστώτα των βασανιστών που εξαρτώνται απ’ αυτόν. Ή αντικατάσταση της Αμερικής από τη Ρωσία και των Αργεντινών αστυνομικών από συναδέλφους του κ. Άντρόποφ το μόνο πού θα επέφερε θα ήταν ή τελειοποίηση του συστήματος κυριαρχίας. Εκείνο πού απειλείται είναι ή δημοκρατική συνιστώσα των «ευρωπαϊκών» κοινωνιών και ότι περιέχει σαν μνήμη, πηγή έμπνευσης, σπόρο και ελπίδα προσφυγής για όλους τους λαούς του κόσμου.

Ή συνιστώσα αυτή απειλείται πρώτα πρώτα, από στρατιωτική και από πολιτική άποψη, από τη ρωσική στρατοκρατία, της οποίας ή εσωτερική δυναμική την ωθεί προς την παγκόσμια κυριαρχία και ή οποία νιώθει σα θανάσιμο κίνδυνο και την ύπαρξη ακόμα κοινωνιών οπού ασκούνται έμπρακτα δικαιώματα κι ελευθερίες. (’Από μια άποψη έδώ εντάσσεται και το μάθημα του Γιαρουζέλσκι.)

’Απειλείται έπειτα με υποσκελισμό από έναν Τρίτο Κόσμο με τρεις φορές μεγαλύτερο πληθυσμό από τις «ευρωπαϊκές» χώρες.

Βέβαια, από την άλλη μεριά τα ευρωπαϊκά δημιουργήματα διεισδύουν στον Τρίτο Κόσμο. Ή διείσδυση όμως αυτή είναι πολύ ανισόρροπη. H χρήση των τζιπ και των πολυβόλων, των προχωρημένων μεθόδων βασανισμού και της αποβλακωτικής χειραγώγησης των μέσων ενημέρωσης αφομοιώνεται παντού με μια ταχύτητα και μια ευκολία πολύ μεγαλύτερες απ’οτι ή δημοκρατική συμπεριφορά και το κριτικό πνεύμα. Έως τώρα φαίνεται πώς η αμιν-νταντοποίηση (ή ή κανταφοποίηση ή ή χομεϊνοποίηση ή ή γκαλτιεροττοίηση) αντιπροσωπεύει για τις χώρες τού Τρίτου Κόσμου την ισχυρότερη πολιτική κλίση.

’Απειλείται τέλος από μια διαδικασία κοινωνικής αποσύνθεσης που όλο και επιταχύνεται. Ή πολιτική κοινωνία κατακομματιάζεται σε λόμπι. Ή πολιτική και κοινωνική σύγκρουση σβήνει και χάνεται και δίνει τη θέση της στην απλή υπεράσπιση των συμφερόντων του κάθε τομέα και των κεκτημένων. Ή ανευθυνότητα διαδίδεται γρήγορα, προς όλες τις κατευθύνσεις και τούς τομείς (από τούς υπουργούς ατούς αυτοκινητιστές και από τούς συγγραφείς στους ταχυδρομικούς). Πολιτική φαντασία και δημιουργικότητα έχουν εξαφανιστεί.

Ή συμμετρία πού θέλουν να θεσπίσουν οι πιο τολμηροί «ειρηνιστές» ανάμεσα στον «ρωσικό ιμπεριαλισμό» και τον «αμερικάνικο (ή δυτικό) ιμπεριαλισμό» είναι παράλογη* ’Από πολιτική άποψη, δεν υπάρχει τίποτα για να υπερασπιστεί κανείς —εκτός από τις ανθρώπινες ζωές— στη ρωσική κοινωνία* Στις «ευρωπαϊκές» κοινωνίες υπάρχουν πολλά πράγματα να υπερασπιστεί, για τα όποια κανείς δεν μας βεβαιώνει πώς, αν καταστραφούν, θα ξαναξεπροβάλουν.

Όσα όμως αξίζει να υπερασπιστούμε δεν μπορούν να προστατευτούν με τα Κράτη και τις κυβερνήσεις έτσι όπως είναι

* Πρώτον, γιατί είναι οργανικά ανίκανα για κάτι τέτοιο. Ή αποσύνθεση των δυτικών ηγετικών στρωμάτων και των μηχανισμών διεύθυνσης της κοινωνίας δεν είναι ούτε τυχαία ούτε περαστική. Οι εκδηλώσεις της είναι αναρίθμητες: από τον εξαμβλωματικό χαρακτήρα των σημερινών οικονομικών «πολιτικών» ως την ανυπαρξία μιας στρατηγικής απέναντι στη Ρωσία, και από τους παραλογισμούς του αμερικανικού έπανεξοπλισμου ως τούς συνεχείς ακροβολισμούς μεταξύ των υποτιθέμενων «συμμάχων». Ή δυτική «πολιτική» προς τις χώρες του Τρίτου Κόσμου είναι ό βασικός σύμμαχος πού συναντάει εκεί ή ρωσική διείσδυση: τα τρέχοντα γεγονότα στην κεντρική ’Αμερική τα δείχνουν σε βαθμό γελοιογραφικό.

Έπειτα, και κυρίως, γιατί δεν υπερασπιζόμαστε τα ίδια πράγματα*
Είναι βέβαιο πώς μπορείς να επιστρέφεις από έναν Φράνκο, έναν Σαλαζάρ, έναν Παπαδόπουλο, από τους βραζιλιάνους στρατηγούς, πιθανώς αύριο από τον Πινοσέτ —κι ότι δεν υπάρχει επιστροφή από τη στιγμή που θα εγκαθιδρυθεί ένα κομουνιστικό καθεστώς. Ούτε αυτό όμως ούτε ή επίσημη ρητορική μπορούν να συγκαλύψουν τη μαζική στήριξη πού παρέχουν οι δυτικές κυβερνήσεις προς τα δικτατορικά καθεστώτα του Τρίτου Κόσμου. («Η υποκρισία της γαλλικής «αριστερός» σ’ αυτό το θέμα είναι, ως συνήθως, ιδιαίτερα νόστιμη. Πολλά καθεστώτα πού υποστηρίζονται από τη Γαλλία στην ’Αφρική δεν έχουν τίποτα να ζηλέψουν, για να μην πούμε τίποτα παραπάνω, από τα λατινοαμερικανικά και εξαρτώνται πολύ περισσότερο για την επιβίωσή τους από το Παρίσι απ’ ότι εξαρτώνται από την Ουάσιγκτον τα καθεστώτα της Νότιας ’Αμερικής.)

Ό στοιχειωδέστερος ρεαλισμός μάς λέει πώς, όσο περισσότερο θα εντείνεται ή αντιπαράθεση με τη Ρωσία, τόσο περισσότερο οι κκ, Μάρκος, Μομπούτου και ντ* Όμπουισσόν θα απολαμβάνουν την άνευ όρων στήριξη των «δημοκρατικών» κυβερνήσεων. Και δεν είναι μακριά ή μέρα πού οι λαοί θα κληθούν να υποστηρίξουν τον κ, Μπάθα στο όνομα των δημοκρατικών και ανθρωπιστικών άξιων της Δύσης. Σ’ αυτές τις κυβερνήσεις και σ’ αυτά τα κράτη δεν μπορούμε να έχουμε καμιά εμπιστοσύνη στο ρεαλιστικό επίπεδο και καμιά αλληλεγγύη στο επίπεδο των αρχών.

Ή υπεράσπιση των στοιχείων πού αξίζουν την υπεράσπισή μας στις «ευρωπαϊκές» κοινωνίες θα είναι δυνατή μόνο με τον όρο ότι οι λαοί αυτών των χωρών θα βγουν από την απάθεια τους και την ιδιωτικοποίησή τους (που το πιο θλιβερό τους παράδειγμα μας το προσφέρει σήμερα ή κατάσταση πτώσεως της κοιμωμένης Γαλλίας), θ’ ανασκουμπωθούν, θα ριχτούν στο έξης στην πολιτική δραστηριότητα, θ’ αγωνιστούν και πάλι για να κάνουν οι ίδιοι την ιστορία τους και όχι να την υφίστανται. «Αν το κάνουν, δεν θα λείψουν οι αποφασιστικές επιπτώσεις στην ανατολική Ευρώπη και σε πολλές χώρες του Τρίτου Κόσμου. Στην αντίθετη περίπτωση ούτε οι Πέρσιγκ ούτε οι MX θα εμποδίσουν το χειρότερο: τον ολοκληρωτικό πόλεμο ή τη βαθμιαία τιθάσευση της Ευρώπης από τη ρωσική στρατοκρατία, προοίμιο για την πλήρη υποδούλωσή της.

Το να δουλέψουν γι’ αυτό το ξύπνημα είναι ο μόνος ρεαλιστικός στόχος πού μπορούν να θέσουν για τους εαυτούς τους ίσοι θέλουν να υπερασπιστούν ότι αξίζει την υπεράσπισή μας στην ευρωπαϊκή ιστορική δημιουργία και στο κοινωνικό υφάδι οπού βρίσκεται σήμερα εγκατασπαρμένη.

Aπό το βιβλίο του Κορνήλιου Καστοριάδη – Καιρός
by Αντικλείδι , antikleidi.com