Η Τράπεζα της Αγγλίας αποκαλύπτει: λεφτά υπάρχουν (ή φτιάχνονται)

του Ντέιβιντ Γκρέιμπερ[1]

Παλιά, στη δεκαετία του 1930, ο Χένρι Φορντ φέρεται να είπε ότι είναι καλό πράγμα που οι περισσότεροι Αμερικανοί δεν γνωρίζουν πώς λειτουργεί πραγματικά ο τραπεζικός τομέας, διότι αν ήξεραν, «θα γινόταν επανάσταση πριν φτάσει το πρωί». Την περασμένη εβδομάδα, κάτι εντυπωσιακό συνέβη. Η Τράπεζα της Αγγλίας άφησε το τζίνι να βγει απ’ το μπουκάλι. Σε ένα έγγραφο με τίτλο «Money Creation in the Modern Economy» [Η δημιουργία χρήματος στη σύγχρονη οικονομία], που συνέγραψαν από κοινού τρεις οικονομολόγοι από τη Διεύθυνση Νομισματικής Ανάλυσης της Τράπεζας, παραδέχτηκε απερίφραστα πως πιο κοινές παραδοχές για το πώς λειτουργεί το τραπεζικό σύστημα είναι απλούστατα λάθος, και ότι «λαϊκιστικές», ετερόδοξες θέσεις σαν αυτές που συνδέουμε συνήθως με ομάδες όπως η Occupy Wall Street είναι σωστές. Με τον τρόπο αυτό, πραγματικά πέταξαν όλες τις θεωρητικές βάσεις της λιτότητας έξω από το παράθυρο.

Για να σχηματίσετε μια ιδέα για το πόσο ριζοσπαστική είναι η νέα θέση της Τράπεζας, σκεφτείτε τη συμβατική άποψη, η οποία εξακολουθεί να αποτελεί τη βάση κάθε σοβαρής συζήτησης περί δημόσιωνπολιτικών. Οι άνθρωποι βάζουν τα λεφτά τους στις τράπεζες. Κατόπιν οι τράπεζες δανείζουν αυτά τα λεφτά με τόκο –είτε στους καταναλωτές, είτε σε επιχειρηματίες πρόθυμους να επενδύσουν σε κάποια κερδοφόρα επιχείρηση. Είναι αλήθεια ότι το κλασματικό αποθεματικό σύστημα δεν επιτρέπει στις τράπεζες να δανείζουν πολύ περισσότερα απ’ όσα διαθέτουν ως αποθεματικό, και, όντως, αν δεν επαρκούν οι αποταμιεύσεις, οι ιδιωτικές τράπεζες μπορούν να ζητήσουν να δανειστούν κι άλλα από την κεντρική τράπεζα.

Η κεντρική τράπεζα μπορεί να τυπώσει όσο χρήμα επιθυμεί. Αλλά προσέχει κιόλας να μην παρατυπώσει. Μάλιστα, μας λένε συχνά ότι πρώτα απ’ όλα αυτός είναι ο λόγος που υπάρχουν ανεξάρτητες κεντρικές τράπεζες. Εάν οι κυβερνήσεις μπορούσαν να τυπώνουν οι ίδιες χρήμα, σίγουρα θα τύπωναν πάρα πολύ, και αυτό θα έφερνε πληθωρισμό που θα έριχνε την οικονομία στο χάος. Θεσμοί όπως η Τράπεζα της Αγγλίας ή το Federal Reserve των ΗΠΑ δημιουργήθηκαν για να ρυθμίζουν προσεκτικά την προσφορά χρήματος ώστε να αποτρέπουν τον πληθωρισμό. Γι’ αυτό και απαγορεύεται να χρηματοδοτούν απευθείας την κυβέρνηση, ας πούμε αγοράζοντας κρατικά ομόλογα, αλλά οφείλουν να χρηματοδοτούν την ιδιωτική οικονομική δραστηριότητα την οποία η κυβέρνηση απλώς φορολογεί.

Αυτή η σύλληψη είναι που μας επιτρέπει να συνεχίσουμε να μιλάμε για το χρήμα σαν να ήταν ένας περιορισμένος πόρος, όπως π.χ. ο βωξίτης ή το πετρέλαιο, να λέμε ότι «απλώς δεν υπάρχει αρκετό χρήμα» για τη χρηματοδότηση κοινωνικών προγραμμάτων, να καταδικάζουμε το «στραγγαλισμό» του ιδιωτικού τομέα από το δημόσιο χρέος ή τις κρατικές δαπάνες. Αυτό που η Τράπεζα της Αγγλίας παραδέχθηκε αυτή την εβδομάδα είναι ότι τίποτε απ’ όλα αυτά δεν είναι αλήθεια. Για να παραθέσω από την ίδια την αρχική της σύνοψη: «Δεν είναι ότι οι τράπεζες δέχονται καταθέσεις όταν τα νοικοκυριά αποταμιεύουν και στη συνέχεια τα δανείζουν αλλού· αντίθετα, ο τραπεζικός δανεισμός είναι που δημιουργεί τις καταθέσεις» … «Υπό κανονικές συνθήκες, η κεντρική τράπεζα δεν καθορίζει το ποσό του χρήματος που βρίσκεται σε κυκλοφορία, ούτε τα χρήματα της κεντρικής τράπεζας «μεταφράζονται» σε περισσότερα δάνεια και καταθέσεις».

Με άλλα λόγια, όλα όσα γνωρίζουμε δεν είναι απλώς λάθος –είναι το ανάποδο απ’ αυτό που συμβαίνει. Όταν οι τράπεζες δίνουν δάνεια, δημιουργούν χρήμα. Και αυτό επειδή το χρήμα στην ουσία είναι απλώς ένα γραμμάτιο, μία αναγνώριση οφειλής. Ο ρόλος της κεντρικής τράπεζας είναι να εποπτεύει μια έννομη τάξη η οποία παρέχει ουσιαστικά στις τράπεζες το αποκλειστικό δικαίωμα να δημιουργούν γραμμάτια ενός συγκεκριμένου είδους, τέτοια που η κυβέρνηση θα αναγνωρίσει ως νόμιμο χρήμα με το να τα δεχτεί χωρίς πρόβλημα ως πληρωμή φόρων. Πραγματικά δεν υπάρχει όριο στο πόσο χρήμα θα μπορούσαν να δημιουργήσουν οι τράπεζες, αρκεί να μπορούν να βρουν κάποιον πρόθυμο να το δανειστεί. Ποτέ δεν θα ξεμείνουν, για τον απλό λόγο ότι οι οφειλέτες, ως επί το πλείστον, δεν παίρνουν τα μετρητά για να τα βάλουν κάτω από το στρώμα τους· τελικά, ό,τι λεφτά δανείζει μια τράπεζα, απλώς στο τέλος επιστρέφουν και πάλι σε κάποια άλλη τράπεζα. Έτσι, για το τραπεζικό σύστημα στο σύνολό του, κάθε δάνειο γίνεται απλώς μια ακόμα κατάθεση.

Αυτό σημαίνει ότι το πραγματικό όριο για το ποσό χρημάτων που κυκλοφορεί δεν είναι το πόσο η κεντρική τράπεζα είναι διατεθειμένη να δανείσει, αλλά πόσο η κυβέρνηση, οι επιχειρήσεις και οι απλοί πολίτες είναι πρόθυμοι να δανειστούν. Οι δημόσιες δαπάνες είναι η βασική κινητήρια δύναμη σε όλο αυτό (και το έγγραφο παραδέχεται, αν το διαβάσουμε προσεκτικά, ότι τελικά η κεντρική τράπεζα χρηματοδοτεί την κυβέρνηση). Έτσι δεν υπάρχει κανένα ζήτημα «στραγγαλισμού» των ιδιωτικών επενδύσεων από τις δημόσιες δαπάνες. Ακριβώς το αντίθετο ισχύει.

Γιατί η Τράπεζα της Αγγλίας τα παραδέχεται ξαφνικά όλα αυτά; Πρώτα απ’ όλα, επειδή είναι προφανώς αλήθεια. Δουλειά της Τράπεζας είναι να φροντίζει να λειτουργεί το σύστημα, και τελευταίως το σύστημα δεν λειτουργεί και πολύ καλά. Μπορεί να αποφάσισε ότι η διατήρηση της παραμυθένιας εκδοχής για τη οικονομία που ως τώρα είχε αποδειχθεί τόσο βολική για τους πλούσιους, αποτελεί πλέον υπερβολική πολυτέλεια.

Αλλά πολιτικά, αυτό συνεπάγεται τεράστιο κίνδυνο. Απλά σκεφτείτε τι θα μπορούσε να συμβεί αν οι ενυπόθηκοι δανειστές συνειδητοποιούσαν ότι τα χρήματα που τους δάνεισε η τράπεζα δεν είναι πραγματικά οι οικονομίες μιας ζωής κάποιου λιτοδίαιτου συνταξιούχου, αλλά κάτι που η τράπεζα απλώς φτιάχνει χτυπώντας ένα μαγικό ραβδί που έχει στη διάθεσή της επειδή εμείς, το κοινό, της το δώσαμε. Ιστορικά, η Τράπεζα της Αγγλίας έτεινε να παίζει το ρόλο του μπροστάρη, να αναδεικνύει θέσεις που φαίνονται ριζοσπαστικές και τελικά γίνονται η νέα ορθοδοξία. Αν αυτό συμβαίνει και εδώ, ίσως σύντομα μπορέσουμε να μάθουμε αν ο Χένρι Φορντ είχε δίκιο.

[1] Το πρωτότυπο είχε τίτλο «The truth is out: money is just an IOU, and the banks are rolling in it» και δημοσιεύτηκε στον Γκάρντιαν στις 18/3/14.

nomadicuniversality