Ομόηχα των Κοινών

Bruegel_1568_Parable-of-the-Blind

Αν και ετυμολογικά η προέλευση του όρου Τα κοινά συγχέεται συχνά με την ιστορική του προέλευση από την ελληνική θέσμιση της πόλης ( το κοινόν ) όπως και τη ρωμαϊκή res publica ( οι δημόσιες υποθέσεις ), λίγη ή καθόλου σχέση έχει η σύγχρονη ερμηνεία του μαζί τους. Τις περισσότερες φορές αποδίδουμε στα νέα ελληνικά τον όρο Τα Κοινά από το αγγλικό commons ή τους commoners ( λαϊκούς ) της ευρωπαϊκής υπαίθρου, άλλες φορές πάλι είναι απλά αποτέλεσμα μιας βεβιασμένης μετάφρασης όπως στην περίπτωση της Hannah Arendt όπου o όρος που χρησιμοποιεί στο Vita Activa, αυτό που μεταφράστηκε άγαρμπα στα ελληνικά ως «Η Δημόσια Σφαίρα: τα Κοινά» είναι στην πραγματικότητα «Public Realm: the Common», δηλαδή, σε μια κυριολεκτική μετάφραση «το κοινόν» καθότι είναι ενικός.

Η διαφοροποίηση Των Κοινών με το κοινόν δεν είναι μόνο γλωσσική∙ η συζήτηση που συνοδεύει σήμερα Τα Κοινά είναι τόσο πολύ επικεντρωμένη στο κοινωνικό -ή έστω στον τρόπο της διαχείρισης τους- που θα λέγαμε πως στην πραγματικότητα πρόκειται για τα ομώνυμα ονόματα δύο απολύτως διαφορετικών σημασιών.

Όταν μιλάμε για Τα Κοινά αναφερόμαστε σχεδόν εξ ορισμού σε «πόρους», κοινωνικούς ή φυσικούς, οι οποίοι και θα έπρεπε να προσφέρονται «δωρεάν». Η αμερικανίδα συγγραφέας Ostrom Elinor θεωρείται πως είναι η μητέρα των «commons» καθότι είναι η πρώτη που χρησιμοποίησε στο βιβλίο της “Η διαχείριση των κοινών πόρων” τον όρο αυτό σύμφωνα με την τρέχουσα ακαδημαϊκή του εκδοχή. Ο όρος προφανώς χρησιμοποιούνταν και παλιότερα αλλά με εντελώς διαφορετικό νόημα, όπως π.χ. customs and commons «τα έθιμα» ( είναι πλεονασμός στην ελληνική να πούμε «τα κοινά έθιμα» καθώς τα έθιμα είναι πάντα κοινά ) ή όντως την καθημερινή απλότητα. Είναι σημαντικό να πούμε το ότι η Ostrom Elinor αναφέρει εξαρχής τα commons περιορίζοντας τα στα στους περιβαλλοντικούς πόρους (ψαρότοπους, δάση, βοσκοτόπια, αρδευτικά συστήματα κ.ά. ). Η προσέγγιση της όμως είναι και οικονομική, για την ακρίβεια φιλελεύθερη, τα αντιλαμβάνεται δηλαδή μέσα από την εξατομικευμένη σχέση του ιδιώτη-καταναλωτή με τα αντίστοιχα δημόσια-μαζικά ή αγαθά-εμπορεύματα και αυτό που ζητά στο τέλος και αυτό που καταδεικνύει είναι μια πιο «αποτελεσματική» εκμετάλλευση των κοινών πόρων∙ όχι ως το επιμέρους κομμάτι μιας ολιστικής πολιτικής αλλά ως κεντρικό ζήτημα διευθέτησης.

Γίνεται σαφές πως οποιαδήποτε συζήτηση διευθέτησης του κοινωνικού χαρακτήρα των “κοινών πόρων” μπορεί να επιλυθεί κάλλιστα χωρίς κανένας να προδιαγράφει εάν αυτή γίνει εντός των αγοραίων σχέσεων ή κάτω από την πατρωνία του κρατικού μονοπωλίου. Η αυτό-διαχείριση Των Κοινών σε κανένα σημείο δεν υπονοεί ούτε καν κάποιον σοσιαλιστικό προσανατολισμό που εύλογο θα ήταν να αναμένουμε. Είναι περισσότερο ένας «ηθικός καπιταλισμός» παρά ένας γνήσιος αντικαπιταλισμός που υπόσχεται μια άλλη οργάνωση της ζωής.  Με τον τρόπο αυτό γίνεται αντιληπτό γιατί στην γενική του εκδοχή ο αγώνας για την υπεράσπιση Των Κοινών επικεντρώνεται τόσο πολύ ενάντια στην εμπορευματοποίηση τους και όχι στην ανάδειξη ενός διαφορετικού τρόπου πολιτικής.

Κοινά: Δωρεάν ή εμπόρευμα;

Στο βιβλίο Κοινά: μια σύντομη εισαγωγή (David Bollier, 2016) ο «blogger» συγγραφέας και ακτιβιστής Των Κοινών (όπως ο ίδιος παρουσιάζει τον εαυτό του) προσδιορίζει Τα Κοινά με βάση ένα κατεξοχήν κριτήριο: την περίφραξη. Κοινά είναι, γράφει ο Bollier, «ότι πριν προσφέρονταν σε όλους δωρεάν και μπορεί να περιφραχτεί, να εμπορευματοποιηθεί». Έτσι ως Κοινά ορίζονται φυσικοί πόροι, δημόσιες υπηρεσίες και δημόσιοι άυλοι τόποι, «Υλικά ή άυλα στοιχεία» τα οποία συγκροτούν την κοινωνική αναπαραγωγή στις οικονομικές σχέσεις των «μελών μιας κοινωνίας» ( παραγωγή – κατανάλωση – χρήση ). Σχέσεις που είναι αναγκαστικά κατεξοχήν εξατομικευμένες καθώς ερμηνεύονται μέσα από την, υπαρκτή ή όχι, διαμεσολάβηση του κεφαλαίου με το άτομο καταναλωτή. Έτσι ως Κοινό περιγράφεται εκείνο το αγαθό που ο καθένας, ξεχωριστά ως οντότητα, έχει -ή δεν έχει- εμπορευματική σχέση μαζί του.

Με βάση ορισμό από έκδοση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς:

«Ως κοινά ορίζουμε εκείνα τα αγαθά ή τους πόρους τους οποίους η κοινότητα αντιλαμβάνεται ως δώρα της φύσης (κανείς δεν παράγει το νερό, τον υδρολογικό κύκλο, τον αέρα ή τα δάση) ή ως κληρονομιά των  προηγούμενων γενεών (όπως η γνώση, οι  κώδικες, οι νόμοι ή η γλώσσα). Κοινά είναι τα αγαθά που θεωρούνται απαραίτητα για τη ζωή, όπως και δομές που συνδέουν τα άτομα μεταξύ τους. Υλικά ή άυλα στοιχεία που όλοι έχουμε από κοινού και μας καθιστούν μέλη μιας κοινωνίας και όχι μεμονωμένες οντότητες σε ανταγωνισμό μεταξύ τους. Τα κοινά αγαθά είναι τόποι συναντήσεων και συζητήσεων μεταξύ των μελών μιας κοινότητας».

Τ. Φατόρι (αναφέρεται στο ΝΕΡΟ | ΚΟΙΝΟ ΑΓΑΘΟ, Η προστασία και η διαχείριση του νερού ως «κοινού αγαθού», εκδόσεις νήσος)

Κατά τον Φατόρι, Τα Κοινά αποτελούν εκείνα τα αγαθά ή τα προϊόντα που «δεν παράγονται», ή είναι «δωρεάν» ή είναι προσφορά «κληρονομιάς» και κατά την εκτίμηση του δεν θα έπρεπε να μεσολαβούνται από εγχρήματη σχέση. Η ύπαρξη των κοινών μέσα στην κοινωνία γίνεται αντιληπτή μέσα από τις δομές που συνδέουν τα άτομα μεταξύ τους και τις σχέσεις ανταγωνισμού ή συνεργασίας που έχουν οι μεμονωμένες οντότητες. Αναφορικά με τις δομές αυτές η ερμηνεία του Φατόρι λίγο διαφέρει από εκείνη του Πλάτωνα στην Πολιτεία για τον καταμερισμό της εργασίας.

Η πληθυντική πρόθεση Τα Κοινά προκύπτει επομένως μέσα από την αθροιστική πράξη των εξατομικευμένων σχέσεων. Η κατανόηση αυτή γίνεται ακόμα πιο προφανής αν αναλογιστούμε τις περιπτώσεις από το παρελθόν που σήμερα θεωρούμε πως ανήκουν στις κατηγορίες Των Κοινών. Για παράδειγμα κανένας δεν θα διανοούνταν πριν από 50 χρόνια να αναφερθεί για το νερό ως «κοινό αγαθό». Και όμως μετά την είσοδο των εταιριών στο παιχνίδι για την κερδοσκοπική αξιοποίηση των υπηρεσιών κατανάλωσης ύδρευσης αυτός ο ορισμός φαίνεται να είναι απόλυτα δικαιολογημένος.

Το άλμα των κοινών: Από τις κατσίκες των «κοινών» βοσκότοπων στα Creative Commons (CC) του ιντερνετοχώρου

Με παρονομαστή την «περίφραξη», Τα Κοινά αποκτούν διαχρονική υπόσταση και εξασφαλίζουν θέση στην πάλη των τάξεων. Την θέση των παλαιών αντιπάλων εργάτη-κεφαλαιοκράτη καταλαμβάνουν τώρα νέα υποκείμενα όπως καταναλωτής-εταιρία και εξασφαλίζουν έστω και με ένα πλάγιο τρόπο τη διαιώνιση της ταξικής θεωρίας. Ο κόσμος όσο δύσκολα μπορεί σήμερα να ερμηνευθεί με βάση την εργασία γίνεται πιο κατανοητός με βάση την κατανάλωση. Από την αλλοτρίωση της εργατικής (δωρεάν) δύναμης περνάμε στην αλλοτρίωση των (δωρεάν) Κοινών.
Έτσι έγινε και μια προ-καπιταλιστική δραστηριότητα, στις αρχές του 17ου αιώνα, η περίφραξη των κοινών γαιών που προκάλεσε την εξέγερση των πρώτων «Ισοπεδωτών» (Levellers) στην Αγγλία και σε μεγάλο βαθμό τις Ζακερί (αγροτικές εξεγέρσεις) στην Γαλλία, εξισώνεται κάτω από τον ίδιο ορισμό με τα σύγχρονα Κοινά. Βιοποριστικοί χώροι, φυσικοί πόροι που μπαίνουν στο στόχαστρο από τις εταιρίες (νερό, παραλίες, ποτάμια), δημόσιες υπηρεσίες (μέσα μαζικής μεταφοράς) έως αφηρημένες έννοιες, όπως γνώση και πολιτισμός, συμπεριλαμβάνοντας τελευταία και τις σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες και τα ανοιχτά λογισμικά, δηλαδή κατά βάση υπηρεσίες της τεχνολογίας του κοινού, γίνονται όλα πεδία «περιφράξεων».

Για να διαπιστώσουμε τον βαθμό ισοπέδωσης που προκαλεί αυτός ο συμψηφισμός αρκεί να συγκρίνει κανείς το παρακάτω απόσπασμα από την Τρίτη Επανάσταση του Murray Bookchin με τον ορισμό Των Κοινών από τον Φατόρι.

“Οι χωρικοί ζούσαν παραδοσιακά σε χωριά με έντονα αισθήματα συλλογικότητας….Οι κοινότητες εμπόδιζαν την περίφραξη των χωραφιών και απαιτούσαν την εναλλαγή της σοδειάς με διάφορους τρόπους. Η συγκομιδή θεωρούνταν συχνά κοινοτική ιδιοκτησία, και οι χωρικοί μοιράζονταν το δικαίωμα να συλλέγουν τα άχυρα που παρέμεναν μετά τον θερισμό. Τα λιβάδια φυλάσσονταν ως κοινοτικοί βοσκότοποι, όπως και τα δάση για κοινοτική υλοτομία. Τα κοινά αυτά δικαιώματα ήταν απαραίτητα για την καθημερινή επιβίωση των χωρικών“.

Murray Bookchin, Η τρίτη επανάσταση (α’ τόμος), εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Χρειάζεται ή μεγάλη φαντασία (αφαίρεση) ή ένα πολύ πωρωμένο μυαλό για να μπορέσει κανείς να διαγνώσει κάποια ιστορική σύνδεση ανάμεσα στον ζοφερό αγώνα για την επιβίωση με τους σύγχρονους -και κατά γενικής ομολογίας καλοταϊσμένους δυτικούς – «χρήστες» του διαδικτύου. Κι όμως η αφαίρεση αυτή φαίνεται να είναι αρκετά ικανοποιητική για τον David Bollier ο οποίος δεν βρίσκει καμία διαφορά ανάμεσα στους αγώνες για τα «ψηφιακά κοινά» και «τις κατσίκες των φτωχών χωρικών που στερούνταν από τα κοινά τους δικαιώματα» (Bookchin).

Μια γλωσσική παρεξήγηση

Ο ελληνικός όρος το κοινόν στην καθημερινή χρήση έχει υιοθετηθεί με μια σημασία που πέρασε στο δικό μας λεξιλόγιο περισσότερο μέσα από μια λοξή διαδρομή -ως ένα αντιδάνειο από την λατινική γλώσσα- παρά ως οργανική εξέλιξη μιας έκφρασης από τη μητρική γλώσσα στην καθημερινή επικοινωνία. Περισσότερο λοιπόν ως θύμα παρεξήγησης και ελλιπούς μετάφρασης από τα λατινικά του όρου το κοινόν που ο μεσαιωνικός άνθρωπος αδυνατούσε να κατανοήσει πλήρως για να μπορέσει να τον μεταφράσει με το πλήρες νόημα του, βρισκόμαστε σήμερα αντιμέτωποι με την έκφραση Τα Κοινά στον καθημερινό μας λόγο. ‘Όχι με την ιστορική της σημασία, αλλά μεταφράζοντας την στην κυριολεξία από μια στρεβλή μετάφραση. Μεταφράζοντας στα νέα ελληνικά από τα λατινικά μια αρχικά ελληνική έκφραση που εξαρχής μεταφράστηκε στα λατινικά με ελλιπή τρόπο.

Συνήθως για να εξηγήσουμε ετυμολογικά Τα Κοινά αναφερόμαστε στο λατινικό commun, προερχόμενο από την λατινική ρίζα -munus, που σημαίνει στα λατινικά «καθήκοντα-υποχρεώσεις» και  λόγω αυτής της ερμηνείας τονίζεται η κοινοτική/δεσμευτική εξήγηση του όρου communisme (κομμουνισμός) προερχόμενη από το communaute (κοινότητα). Η ρίζα αυτή όμως στην αρχική της χρήση σήμαινε περισσότερο τις υποχρεώσεις ιερού χαρακτήρα (munus) που πηγάζανε από τις σχέσεις που προέκυπταν από τις συναλλαγές αγαθών και τις παροχές, όπως το δώρο ή η φιλοξενία, παρά εκείνη την πολιτική διάσταση η οποία περιγράφετε στην έκφραση το κοινόν όταν την συναντάμε στα ελληνικά κείμενα, άγνωστη σε μεγάλο βαθμό στους Λατίνους μεταφραστές.

Στο Πλατωνικό Λεξικό ελληνικών και λατινικών όρων Lexicon Platonicum Sive Vocum Platonicarum Index του γερμανού φιλοσόφου Georg Friedrich Ast (1841) η απόδοση της ελληνικής λέξης κοινός γίνεται με την λατινική communis στην οποία όταν προσθέτει την κατάληξη -ον τότε το κοινός (communis) παίρνει την έκφραση το κοινόν (civitatem pertinens) το οποίο στο λεξικό των Ιστοριών του Πολύβιου (Index Græcitatis Polybianæ Sive Lexicon Polybianvm) έχει την σημασία πολιτικός και πολιτική χώρα. Βλέπουμε λοιπόν μεταξύ των δύο λεξικών του Πολύβιου και του Friedrich Ast την εξής αντιστοιχία: το κοινόν =  civitatem pertinens  =  πολιτικός. Ο Friedrich Ast αποδίδει στον όρο το κοινόν και άλλες μεταφράσεις ως omnibus patens = το υμέτερον κοινόν, ως publicus = under the influence of the people, ως το δημόσιο, ως κοινό αγαθό ή ως  from the people το, δημόσιο ως λαός, ακόμα το αναφέρει ως civitas = πολίτης αλλά και ως πολιτεία, και τέλος το αναφέρει ως communis salus = συμφέρον πάντων. Όποτε ο Friedrich Ast μεταφράζει το ελληνικό κοινός, χωρίς την κατάληξη -ον, αυτό μεταφράζεται ως «μαζί» (κοινός… υμίν ειμί) ή «δεμένος» (κοινή φιλία δια βίου) ή «ίδιος» (εκ φιλίας της κοινής αρετής). Όποτε όμως γίνεται η χρήση του με την κατάληξη -όν τότε το κοινός αλλάζει εντελώς νόημα και περιεχόμενο, γίνεται μια νέα λέξη και σημαίνει δημόσιο συμφέρον, πολιτική ιδιότητα ή πολιτικό σώμα. Ο όρος το κοινόν χρησιμοποιείται λοιπόν για να περιγράψει είτε για ένα άτομο ή για ένα σώμα μια κατεξοχήν πολιτική ιδιότητα.

Την ίσως πιο παλιά και έγκυρη έννοια της σημασίας το κοινόν βρίσκουμε στον Πλάτωνα στους Νόμους Θ’ 161, όταν διαβάζουμε: «γνώναι μεν γαρ πρώτον χαλεπόν ότι πολιτική και αληθεί τέχνη ού το ίδιον αλλά το κοινόν ανάγκη μέλειν – τό μέν γάρ κοινόν ξυνδεί, το δε ίδιον διασπά τοίς πόλοις – καί ότι ξυμφέρει το κοινω τε καί ιδίων τοίν αμφοίν, ήν τό τιθήται καλός μάλλον ή το ίδιον δεύτερον δέ» [Είναι  δύσκολο,  πράγματι,  εν  πρώτοις  να  γνωρίζει  κανείς  ότι  είναι   ανάγκη  για  την  αληθινή  πολιτική  τέχνη  να  ενδιαφέρεται,  όχι  για  το  ιδιωτικό,  αλλά  για  το  κοινό  συμφέρον  -διότι  ενώ  το  δημόσιο   συμφέρον  ενώνει   τις πόλεις,  το  ιδιωτικό τις διασπά]. Στο χωρίο αυτό του Πλάτωνα, μοναδικό μέσα στο βιβλίο των Νόμων, βρίσκουμε συγκεντρωμένες τρεις παραπλήσιες και αλληλεπικαλυπτόμενες έννοιες που έχουν να κάνουν με την λειτουργική έννοια του όρου το κοινόν τελείως διαφορετικές από εκείνες που συναντάμε στην νεοελληνική όπως κοινά αγαθά, πόρους και υπηρεσίες ή τις κοινές δεσμεύσεις που απορρέουν από το λατινικό munus. Το κοινόν στο χωρίο του Πλάτωνα είναι η «πολιτική τέχνη», το «κοινό συμφέρον» και οι «δημόσιες υποθέσεις».

Δεν υπάρχει πλέον καμία αμφιβολία. Το κοινόν είναι η πολιτική συνθήκη που συνάπτουν οι πολίτες στην συγκρότηση μιας πόλης. Είναι αυτό που συγκροτεί μια πόλη ή μια κοινότητα ατόμων σε πολιτικό σώμα και δηλώνει την σχέση των ατόμων με το σώμα αυτό. Στον ελληνικό κόσμο η έκφραση Το κοινόν υποδήλωνε τον συντακτικό χάρτη της πολιτείας.

Εξισώνοντας Τα Κοινά με Το κοινόν αυτό που αλλοιώνεται επί της ουσίας είναι η πολιτική διάσταση της έννοιας που προδίδει η έννοια Το κοινόν. Αυτό που απομένει από αυτή την αφαίρεση είναι μια κατεξοχήν κοινωνική προσέγγιση, δηλαδή κατά βάση οικονομική. Η ουσία του προβλήματος που παραθέτουμε βρίσκεται ακριβώς σε αυτή την εξατομικευμένη αντίληψη του όρου Τα Κοινά. Είναι κάτι που η συλλογική του διάσταση βρίσκεται στην ποσοτική του έκταση, ως κάτι δηλαδή που απολαμβάνει ο καθένας ξεχωριστά στην ατομική του υπόσταση και όλοι μαζί ταυτόχρονα. Αυτή όμως η έννοια Των Κοινών δεν δημιουργεί ενότητα αλλά μαζικότητα. Αδυνατεί να μιλήσει για την πολιτική διακυβέρνηση του αγαθού και το αντιλαμβάνεται περισσότερο μέσα από την κοινωνική του διαχείριση. Ο όρος Το κοινόν είναι ακριβώς το αντίθετο πράγμα. Είναι η άρνηση του ιδιωτικού προς όφελος του πολιτικού.

Αντιπαραθέτοντας την πολιτική διακυβέρνηση, που προωθεί ο ορισμός Το κοινόν, στην κοινωνική διαχείριση που αντανακλά η έννοια που έχει πάρει σήμερα η συζήτηση για Τα Κοινά αντιπαραθέτουμε δυο εκ διαμέτρου αντίθετες πολιτικές αντιλήψεις. Η πρώτη αναζητάει την κοινή αναγνώριση μέσα σε ένα αυτοκυβερνώμενο πολιτικό οργανισμό. Η δεύτερη την κοινή συμβίωση μέσα σε ένα περιβάλλον υπηρεσιών και προσφορών. Η επιλογή της δεύτερης αντίληψης από τους ακαδημαϊκούς ακτιβιστές εξηγεί και την αδυναμία ή την αδιαφορία τους να επεξεργαστούν και να προτάξουν θέσεις για την πολιτική συγκρότηση των σύγχρονων κινημάτων, ενώ αυτά εξακολουθούν και λιμνάζουν στα απόνερα της κοινωνικής διαμαρτυρίας, της αντίστασης και της μερικότητας και γίνονται μοιραία τόσο εύκολοι στόχοι-αφού τα ίδια αρνούνται να εξελιχθούν σε πολιτικές προτάσεις- των κοινοβουλευτικών κομμάτων.

Τα Κοινά στην κοινωνική τους διάσταση είναι πρωτίστως μια συζήτηση που αφορά το ποιός θα μας κυβερνά και με ποιό τρόπο.

 http://www.respublica.gr