Ένα φωτογραφικό αφιέρωμα στο Δεκέμβρη του 1944

Ένα φωτογραφικό αφιέρωμα στο Δεκέμβρη του 1944 με το φακό του Dmitri Kessel

Γράφει ο Πέτρος Γαϊτάνος, το Νοέμβρη του 1994, στην εισαγωγή του Λευκώματος “DMITRI KESSEL, ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ‘44″, Εκδόσεις ΑΜΜΟΣ
Ο Dmitri Kessel γεννήθηκε στην Ουκρανία στις αρχές του αιώνα. Μετανάστευσε στην Αμερική το 1923 και εργάστηκε σαν φωτογράφος στο περιοδικό LIFE. Ταξίδεψε σ’ ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο και οι φωτογραφίες του –μολονότι προορίζονταν για ένα εφήμερο μέσο- άντεξαν στον χρόνο. Σήμερα ο Κέσελ θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους φωτορεπόρτερ στον κόσμο. Η δουλειά του, κλασική πια, έχει παρουσιαστεί σε πολλά βιβλία. Οι φωτογραφίες όμως που ο Ντμίτρ Κέσελ έβγαλε στην Ελλάδα του 1944 έμειναν περισσότερο ανέκδοτες και παρουσιάζονται σήμερα για πρώτη φορά.
Τον Αύγουστο του 1994, πενήντα χρόνια μετά, ένας άλλος μεγάλος φωτογράφος του αιώνα μας, ο Ντέηβιντ Ντάνκαν, έφερε στην Αθήνα αυτό το πολύτιμο υλικό και μας το έδωσε λέγοντας. «Ο Ντμίτρ Κέσελ ήταν εδώ, κάτω από την Ακρόπολη, στις 3 Δεκεμβρίου 1944. Τότε που πολλά όνειρα έγιναν εφιάλτες και ο ηρωισμός, η αγωνία και το πάθος μάτωσαν αυτή την όμορφη χώρα. Σας στέλνει, μέσα απ’ την καρδιά του, όσα θραύσματα μάζεψε από εκείνα τα γεγονότα. Τη δική του φωτογραφική μαρτυρία».

Οκτώβριος 1944. Βρετανικά στρατεύματα αποβιβάζονται στον Πειραιά.
Μαζί τους και ο Ντμιτρ Κέσελ

Υποδοχή από πλήθος Αθηναίων.
Οι άντρες αγκάλιαζαν και φιλούσαν τους αμήχανους Βρετανούς στρατιώτες

Η Πλατεία Συντάγματος τον Οκτώβρη του 1944

Ο Γιώργης Σιάντος μιλάει από το μπαλκόνι των γραφείων του ΚΚΕ

Στους δρόμους της Αθήνας μικροπωλητές πουλούσαν
στη μαύρη αγορά οτιδήποτε έπεφτε στα χέρια τους

Στρατιώτες της Ορεινής Ταξιαρχίας φτάνουν από στην Αθήνα από την Ιταλία
Στις 18 του Οκτώβρη του 1944, στη μεγάλη συγκέντρωση στο Σύνταγμα, ο Γ. Παπανδρέου απαντώντας στον κόσμο που ζητούσε «λαοκρατία», είπε το γνωστό «πιστεύουμε και στη λαοκρατία».
(Γρηγόρη Φαράκος: Μαρτυρίες και Στοχασμοί)

Γεώργιος Παπανδρέου
Την Κυριακή 3 Δεκεμβρίου βρισκόμουν, στην Αθήνα στην Πλατεία Συντάγματος, μαζί με έναν Αμερικανό ρεπόρτερ, τον Κόνι Πούλος. Είχε ξεκινήσει μια μεγάλη διαδήλωση. Οι οπαδοί του ΕΑΜ διαμαρτύρονταν για τον αφοπλισμό των δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Η αστυνομία είχε διαταχθεί να σταματήσει τη διαδήλωση και είχε σχηματίσει ένα κλοιό στο δρόμο. Την προηγούμενη μέρα η Κυβέρνηση είχε δώσει την άδεια της αλλά αργά τη νύχτα η άδεια ανακλήθηκε. Οι αξιωματούχοι του ΕΑΜ δήλωσαν πως ήταν αδύνατο να ματαιώσουν τη διαδήλωση σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα και αποφάσισαν να προχωρήσουν
Ένα τεράστιο πλήθος γέμιζε το δρόμο μπροστά από τον αστυνομικό κλοιό. Ξαφνικά ακούστηκαν πυροβολισμοί κι ακολούθησε μια ριπή. Βρισκόμαστε με τον Κόνι έξω από τα Παλαιά Ανάκτορα, απέναντι από τον κλοιό της αστυνομίας. Όταν άρχισαν οι πυροβολισμοί εγκλωβιστήκαμε ανάμεσα στις πρώτες γραμμές των διαδηλωτών και τους αστυνομικούς. Καλυφτήκαμε πίσω από το τοιχαλάκι του δρόμου που οδηγεί στα ανάκτορα.
Με τους πρώτους πυροβολισμούς οι διαδηλωτές έπεσαν κάτω.
«Πυροβολούν άοπλους», είπε ο Κόνι. «Ναι» , του απάντησα, «κοίτα αυτόν αριστερά».
Σχεδόν 15 πόδια μακριά μας, ένας άνδρας με πρόσωπο γεμάτο αίματα προσπαθούσε να σηκωθεί από το έδαφος. Κρατούσε το στομάχι του κι αίματα ανάβλυζαν μέσα απ’ τα δάκτυλά του. Οι σποραδικοί πυροβολισμοί σταμάτησαν μερικά δευτερόλεπτα. Οι διαδηλωτές σηκώθηκαν και άρχισαν να διαλύονται. Μερικά σώματα έμεναν ακίνητα στο δρόμο. Κάποιος ζητούσε βοήθεια. Όσοι τραυματίες μπορούσαν να περπατήσουν υποβαστάζονταν από τους συντρόφους τους. Μετά από μια μικρή διακοπή η αστυνομία πυροβόλησε ξανά. Όταν φάνηκε πως οι πυροβολισμοί σταματούν οριστικά, μερικοί διαδηλωτές εμφανίστηκαν στην Πλατεία Συντάγματος για να μαζέψουν τους νεκρούς και τους βαριά τραυματισμένους. Η αστυνομία πυροβόλησε και τους απώθησε.
Συνολικά η αστυνομία σκότωσε 23 και τραυμάτισε 140, ανάμεσα τους και πολλές γυναίκες. Αυτό, όμως, δε σταμάτησε τους διαδηλωτές που άρχισαν να κατευθύνονται προς τον αστυνομικό σταθμό απ’ όπου αναχαιτίστηκαν με νέα πυρά.
Την ίδια στιγμή τα βρετανικά τεθωρακισμένα που είχαν σταθμεύσει κατά μήκος της Πανεπιστημίου κινήθηκαν και εμφανίστηκαν στο δρόμο οι άντρες της βρετανικής στρατιωτικής αστυνομίας. Οι διαδηλωτές τους υποδέχτηκαν με ανακούφιση κι έτρεξαν στην Πλατεία Συντάγματος να τους αγκαλιάσουν και να τους φιλήσουν.
Ένας Βρετανός αξιωματικός φώναξε στο διευθυντή της αστυνομίας Άγγελο Έβερτ που στεκόταν στον εξώστην του αστυνομικού αρχηγείου.
«Σταματήστε αμέσως να πυροβολείτε».
Ο Έβερτ απάντησε με αθωότητα «Ποιος πυροβολεί;»
(Dmitri Kessel)

Είχε ξεκινήσει μια μεγάλη διαδήλωση

Οι οπαδοί του ΕΑΜ διαμαρτύρονταν για τον αφοπλισμό των δυνάμεων του ΕΛΑΣ

Η αστυνομία είχε διαταχθεί να σταματήσει τη διαδήλωση

Ένα τεράστιο πλήθος γέμιζε το δρόμο μπροστά από τον αστυνομικό κλοιό

Ξαφνικά ακούστηκαν πυροβολισμοί και ακολούθησε μια ριπή
Η επίθεση στη διαδήλωση της Κυριακής της 3ης του Δεκέμβρη, έγινε με εντολή της κυβέρνησης του Παπανδρέου και του αρχηγού της Ελληνικής αστυνομίας, Άγγελου Έβερτ.
54 νεκροί και 70 τραυματίες τα θύματα της.
(Σπύρος Λιναρδάτος: Πολιτική και Πολιτικοί)

Πυροβολούν άοπλους!

Μερικά σώματα έμειναν ακίνητα στο δρόμο

Συνολικά οι αστυνομία σκότωσε 23 και τραυμάτισε 140.
Ανάμεσα τους και πολλές γυναίκες

Την ίδια στιγμή τα βρετανικά τεθωρακισμένα κινήθηκαν

Εμφανίστηκαν οι άνδρες της βρετανικής στρατιωτικής αστυνομίας

Κάποιοι ζητούσαν βοήθεια
  Οι διαδηλωτές συγκεντρώθηκαν ξανά. Αυτή τη φορά κρατούσαν μια πελώρια αμερικάνικη σημεία και κατέβαιναν αργά το δρόμο φωνάζοντας ρυθμικά: «Ρούζσβελτ, Ρούζσβλτ». Δεν επιχείρησαν να επιτεθούν στον αστυνομικό σταθμό. Μετά από λίγο οι δρόμοι έμειναν έρημοι. Μερικοί άνδρες και γυναίκες άφηναν πρόχειρους ξύλινους σταυρούς στα σημεία που είχε χυθεί το αίμα των θυμάτων. Άλλες γυναίκες μάζευαν το αίμα σε χαρτοσακούλες και παλιές κονσέρβες.
Την επόμενη μέρα στην κηδεία των 23 θυμάτων καταλάβαμε γιατί.
Η νεκρώσιμη ακολουθία έγινε στη Μητρόπολη κι ένα μεγάλο πλήθος προσευχόταν στη μικρή πλατεία. Από κει η νεκρική πομπή κατευθύνθηκε στο Σύνταγμα.
Τα φέρετρα παρατάχθηκαν σε μια γραμμή, εκεί όπου τα θύματα των πυροβολισμών της Κυριακής είχαν πέσει. Όλοι γονάτισαν σε σιωπηλή προσευχή. Μερικοί κρατούσαν πανώ γραμμένα με το αίμα των θανάτων.
Ένα που βρισκόταν στην κορυφή της πομπής, έγραφε: «όταν ο λαός είναι αντιμέτωπος με τον κίνδυνο της τυραννίας πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στις αλυσίδες και τα όπλα». Ήταν πιτσιλισμένο με αίμα.
(Dmitri Kessel)

Μερικοί άντρες άφηναν πρόχειρους ξύλινους σταυρούς
στα σημεία που είχε χυθεί το αίμα των θυμάτων

Θάβαμε τους νεκρούς μας συχνά τα τελευταία τέσσερα χρόνια … πολύ συχνά

Στους δρόμους χιλιάδες Αθηναίοι περίμεναν την πομπή να περάσει
Ήταν πιτσιλισμένο με αίμα
Στις 3 Δεκέμβρη συλλαλητήριο διαμαρτυρίας, για τη μονόπλευρη διάλυση του ΕΛΑΣ.
Ο κόσμος χτυπήθηκε δολοφονικά στο Σύνταγμα και υπήρξαν πολλοί νεκροί και τραυματίες.
Κηδεία με παλλαϊκή διαδήλωση την επόμενη. Νέα δολοφονικά χτυπήματα.
Στις 5 Δεκέμβρη και αφού οι διαδηλωτές χτυπιούνται για τρίτη συνεχόμενη μέρα, άνδρες του ΕΛΑΣ χτυπούν κι  αυτοί.
Μπαίνουν στο παιχνίδι με τανκς και οι Εγγλέζοι.
Τις επόμενες μέρες, χρησιμοποιούν και αεροπλάνα.
4 του Γενάρη, ο ΕΛΑΣ παίρνει εντολή να αποχωρήσει από την Αθήνα.
Ούτε μια φορά, στις 33 μέρες των μαχών, δεν συνήλθε η ΚΕ, ούτε καν το ΠΓ του ΚΚΕ.
(Γρηγόρης Φαράκος: Μαρτυρίες και Στοχασμοί)

Ο εμφύλιος είχε αρχίσει

Βλέπω Έλληνες να σκοτώνονται μεταξύ τους
Ολόκληρη τη νύχτα της Δευτέρας και την ημέρα της Τρίτης ακούγαμε πυροβολισμούς και ριπές. Την Τετάρτη οι Βρετανικές δυνάμεις ανέλαβαν δράση. Βρετανοί αλεξιπτωτιστές κατέλαβαν τα κεντρικά γραφεία του κομμουνιστικού κόμματος. Εκείνο το πρωί οι δρόμοι της Αθήνας ήταν έρημοι και ένα γκριζογάλανο πέπλο καπνού απλωνόταν σε όλη την πόλη. Οι εκρήξεις των οβίδων και των όλμων ενώνονταν με τους ήχους των ντουφεκιών και των αυτομάτων, Τα πυρά ήταν πυκνά, Το μεγαλύτερο μέρος της πόλης βρισκόταν κάτω από τον έλεγχο του ΕΛΑΣ. Το ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετάνιας έγινε το κέντρο απ΄ όπου ο στρατηγός Σκόμπι, διοικητής των βρετανικών δυνάμεων, διεύθυνε τις επιχειρήσεις. Πολλά μέλη της ελληνικής κυβέρνησης, μερικοί με τις οικογένειες τους, έμεναν στο ξενοδοχείο. Η «πρώτη γραμμή» ήταν λίγα τετράγωνα πιο κάτω, στην πλατεία Ομονοίας. Από την άλλη πλευρά της πόλης, η περιοχή που ελεγχόταν από τους Βρετανούς και τους δεξιούς Έλληνες τέλειωνε στην Ακρόπολη.
(Dmitri Kessel)

Την Τετάρτη οι βρετανικές δυνάμεις ανέλαβαν δράση

Εκείνο το πρωί οι δρόμοι της Αθήνας ήταν έρημοι
κι ένα γκριζογάλανο πέπλο καπνού απλωνόταν σε όλη την πόλη

Η περιοχή που ελεγχόταν από τους Βρετανούς και τους δεξιούς Έλληνες τελείωνε στην Ακρόπολη

Ήταν πολλοί οι άμαχοι, γυναίκες και παιδιά που πέθαναν
Τα πυρά ήταν πυκνά
Η «πρώτη γραμμή» ήταν λίγα τετράγωνα πιο κάτω, στην πλατεία Ομονοίας. Από την άλλη πλευρά της πόλης, η περιοχή που ελεγχόταν από τους Βρετανούς και τους δεξιούς Έλληνες τέλειωνε στην Ακρόπολη.
(Dmitri Kessel)

Η «πρώτη γραμμή» ήταν λίγα τετράγωνα πιο κάτω στην πλατεία Ομόνοιας

Βρετανική περίπολος προσπερνά πτώματα κρατουμένων που είχαν προσπαθήσει
να δραπετεύσουν από τις φυλακές Αβέρωφ

Βρετανικό τεθωρακισμένο έχει ανατιναχθεί κοντά στην Ομόνοια

Κοντά στην Ομόνοια μια ώρα μετά την κατάπαυση του πυρός
Ο Δημητρώφ, ηγέτης του ΚΚ Βουλγαρίας, ζητούσε από τον Μολότωφ, να επιτρέψουν τουλάχιστον οι Σοβιετικοί στον Τύπο τους, να κάνει μνεία στη δράση και στις επιτυχίες του ΕΛΑΣ.
 (Πολιτική και Πολιτικοί: Σπύρος Λιναρδάτος)
Έλληνες που έχουν συλληφθεί από τους Βρετανούς
Το ξενοδοχείο της Μεγάλης Βρετάνιας έγινε το κέντρο απ΄ όπου ο στρατηγός Σκόμπι, διοικητής των βρετανικών δυνάμεων, διεύθυνε τις επιχειρήσεις. Πολλά μέλη της ελληνικής κυβέρνησης, μερικοί με τις οικογένειες τους, έμεναν στο ξενοδοχείο.
(Dmitri Kessel)

Το Fortress Bar της Μεγάλης Βρετάνιας

Στο σαλόνι τα Μεγάλης Βρετάνιας δύο Ελληνοαμερικανοί συζητούν
με αξιωματικούς της ρωσικής αποστολής
Στις 25 του Μάρτη του 1944, ο Στάλιν έστειλε συγχαρητήριο τηλεγράφημα για την εθνική μας εορτή, στο βασιλιά Γεώργιο και όχι στην κυβέρνηση που είχε εγκαθιδρυθεί στην ελεύθερη Ελλάδα από το ΕΑΜ
 (Πολιτική και Πολιτικοί: Σπύρος Λιναρδάτος)
O παπα-Ανυπόμονος, χαρούμενος με την άφιξη της Σοβιετικής αποστολής στο βουνό, γύρισε και είπε στον Άρη:
«Καπετάνιε, ήρθαν οι δικοί μας» και ο Βελουχιώτης του απάντησε:
«Παπά, όλα τα γουρούνια την ίδια μούρη έχουν»
(Από τα απομνημονεύματα του Ανυπόμονου)

Οι αξιωματικοί της ρωσικής αποστολής μοιράζονται διάφορα δωμάτια και διανυχτέρευαν. Εδώ ο συνταγματάρχης Ποπώφ

Ο στρατηγός Ρόναλντ Σκόμπι, διοικητής των βρετανικών δυνάμεων

Μέλη της Ελληνικής Κυβέρνησης με τις οικογένειες τους συζητούν στο σαλόνι της Μεγάλης Βρετάνιας. Στο κέντρο ο Στυλιανός Γονατάς

Ο Ρόναλντ Σκόμπι και ο Χάρολντ Αλεξάντερ στον εξώστη του Μεγάρου Σλήμαν
Οι Άγγλοι στην Ακρόπολη
Οι αλεξιπτωτιστές είχαν καταλύσει μέσα στο Μουσείο. Όπλα κιάλια και μπερέδες κρεμόντουσαν απ’ τα αγάλματα. Οι άνδρες ξαπλωμένοι στο πάτωνα, έγραφαν γράμματα και διάβαζαν στο φως των κεριών. Την επόμενη μέρα τους φωτογράφισα «σε ώρα εργασίας». Η είσοδο της Ακρόπολης ήταν φραγμένη με χοντρά ξύλα κι αμμόσακους. Οι αλεξιπτωτιστές, οπλισμένοι με αυτόματα, είχαν πάρει θέσεις πίσω από πεσμένες κολώνες και μέσα στον Παρθενώνα, όπου υπήρχε ένας σταθμός επικοινωνίας.

Άγγλοι σε «ώρα εργασίας»

Οι αλεξιπτωτιστές είχαν καταλάβει την Ακρόπολη στις 6 Δεκεμβρίου
για να μην πέσει στα χέρια του ΕΛΑΣ

Είχαν πάρει θέση πίσω από τις πεσμένες κολώνες

Μέσα στον Παρθενώνα υπήρχε ένας σταθμός επικοινωνίας
Ο Βρετανός υπουργός Μακμίλαν, τηλεγραφούσε από την εξεγερμένη Αθήνα ότι «πλάι στους εξτρεμιστές του ΕΛΑΣ, οι διεστραμμένοι διανοούμενοι της έντυπης δημοσιογραφίας, είναι μεταξύ των πιο επικίνδυνων εχθρών μας».
Κατηγορούσε δηλαδή τους δικούς τους δημοσιογράφους, επειδή μετέδιδαν την αλήθεια, σχετικά με τα εγκλήματα της φιλοαγγλικής αστυνομίας του Άγγελου Έβερτ και των ίδιων των Αγγλικών στρατευμάτων!
«Εκτός από τους Τάϊμς, πρέπει να παλέψουμε και με το ΒΒC», έλεγε.
Η πρώτη μάχη στον πόλεμο της προπαγάνδας, είχε χαθεί για τους Βρετανούς.
(Φοίβος  Οικονομίδης: Το σύνδρομο του Οδυσσέα)

Η θέση της Ακρόπολης που δέσποζε στην πόλη ήταν ιδανική

Οι αλεξιπτωτιστές είχαν καταλύσει μέσα στο Μουσείο

Όπλα, κιάλια και μπερέδες κρεμόντουσαν από τα’ αγάλματα
 
Ο Τσώρτσιλ στην Αθήνα
Τα Χριστούγεννα του 1944 φτάνει το Τσώρτσιλ στην Αθήνα

Τσώρτσιλ και Δαμασκηνός

Σκόμπι, Τσώρτσιλ και Αλεξάντερ
Θα γινόταν συνάντηση της ελληνικής κυβέρνησης και του ΕΛΑΣ υπό την εποπτεία του Τσώρτσιλ και δεν υπήρχε ηλεκτρικό., Πάνω σε ένα τεράστιο τραπέζι είχαν τοποθετηθεί δώδεκα λάμπες θυέλλης που φώτιζαν το χώρο.
Οι σύνεδροι μπήκαν στο δωμάτιο. Στη μια πλευρά κάθισε ο Τσώρτσιλ, ο Άντονι  Ήντεν, ο σερ Χάρολντ Αλεξάντερ (διοικητής των συμμαχικών δυνάμεων στη Μεσόγειο), ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, ο συνταγματάρχης Ποπώφ και ο Αμερικανός πρέσβης Λίνκολν Μα Γω. Απέναντι τους κάθησαν τα μέλη της ελληνικής κυβέρνησης με τον Παπανδρέου επικεφαλή..  …
Φωτογράφιζα από την ελληνική πλευρά του τραπεζιού σημαδεύοντας με το φακό τον Τσώτσιλ. Μετά από μερικές λήψεις βρυχήθηκε: «φωτογράφησε τους Έλληνες. Είναι το δικό τους σώου» …. Η αντιπροσωπεία του ΕΛΑΣ δεν είχε φτάσει ακόμη. Παρά την εγγύηση που είχε δώσει ο Σκόμπι για ασφαλή διέλευση , η αντιπροσωπεία του ΕΛΑΣ αντιμετώπισε προβλήματα και καθυστέρησε να περάσει τις γραμμές.
(Dmitri Kessel)

Συνέχισα να φωτογραφίζω χρησιμοποιώντας το δραματικό φωτισμό του δωματίου
Η ανακωχή
Μερικές μέρες αργότερα, στις 11 Ιανουαρίου 1945, ο στρατηγός Σκόμπι και οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ, Ζέβγος, Παρτσαλίδης, Μακρίδης και Αθηνέλης υπόγραψαν ανακωχή. Η κατάπαυση του πυρός έγινε στις 15 Ιανουαρίου 1945.
Περί τα τέλη Νοεμβρίου του 1944, η «Αστερόεσσα», εφημερίδα του Αμερικάνικου στρατού, δημοσίευσε φωτογραφία του γενειοφόρου υποστράτηγου Άρη Βελουχιώτη, με σχόλιο έκδηλα ευνοϊκό. Το Μάρτη του 1945, ο Άρης σε επιστολή του, κατηγορεί την ηγεσία του ΚΚΕ, γιατί δεν έβαλε στο παιχνίδι Ρώσους και Αμερικάνους, ώστε να μη δοθεί μια φιλοεγγλέζικη λύση, στο Ελληνικό πρόβλημα.
(Φοίβος  Οικονομίδης: Το σύνδρομο του Οδυσσέα)
‘Αρης Βελουχιώτης
Στα μέσα του 1944 οι Άγγλοι αποφασίζουν να σταματήσουν τη ρίψη προκηρύξεων κατά των ταγματαλητών, ύστερα από αίτημα του Γ. Παπανδρέου που προετοίμαζε το στρατό του κατά του ΕΛΑΣ.
(Φοίβος  Οικονομίδης: Το σύνδρομο του Οδυσσέα)

Γεώργιος Παπανδρέου
Το ΕΑΜ μέχρι ηλιθιότητος, επιμένει στην πολιτική της εθνικής ενότητος.
Γ. Παπανδρέου 30/12/1944
(Γρηγόρη Φαράκος: Μαρτυρίες και Στοχασμοί)

Όσοι Αθηναίοι αναζητούσαν χαμένους συγγενείς περπατούσαν
κλείνοντας τις μύτες με μαντήλια

Οδός 3ης Σεπτεμβρίου

Πολλά κτήρια είχαν σωριαστεί σε ερείπια
 

Οι αντιστασιακοί, την είχαν την εξουσία και την παραδώσαν. Άμα έχεις την εξουσία και την παραδίδεις, κάνεις ανοιχτή προδοσία.
Χαρίλαος Φλωράκης:  Σε ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ το 1991
Γρηγόρη Φαράκος: Μαρτυρίες και Στοχασμοί)
LEFT.gr