Ένα σύντομο σημείωμα για τον Herbert Marcuze

Ήταν μια μέρα σαν σήμερα (19 Ιουλίου) στα τέλη του 19ου αιώνα (1898), όταν γεννήθηκε ένας από τους πλέον πολυσυζητημένους μαρξιστές φιλοσόφους και μέλος της περίφημης σχολής της Κριτικής Θεωρίας της Φρανκφούρτης. Ο λόγος για τον Χέρμπερτ Μαρκούζε που γεννήθηκε στο Βερολίνο και σπούδασε στα πανεπιστήμια του Hubold και του Freiburg, από το οποίο έλαβε και το διδακτορικό του. Αδιαμφισβήτητα ο Μαρκούζε αποτελούσε μία από τις κύριες προσωπικότητες του Ινστιτούτου Κοινωνικής Έρευνας της Φρανκφούρτης και μαζί με τα υπόλοιπα μέλη της σχολής αυτής άνοιξε έναν πολύτιμο διάλογο για την μαρξική θεωρία, την φιλοσοφία αλλά και μια ιδιαίτερα κριτική προσέγγιση στον σοβιετικό μαρξισμό. Οι φιλοσοφικές του απόψεις επηρεάστηκαν κύρια από τους Χέγκελ, Φρόυντ, Χάιντεγκερ και από την μαρξιστική θεωρία. Προσπάθησε να συνδυάσει  τον μαρξισμό και την φροϋδική ψυχαναλυτική θεωρία. Η άνοδος του εθνικοσοσιαλισμού βρήκε τον Μαρκούζε στις ΗΠΑ, όπως έγινε και με άλλα μέλη της σχολής της Φρανκφούρτης πχ τον Αντόρνο, τον Χορκχάιμερ και άλλους. Εκεί δίδαξε στα Πανεπιστήμια Κολούμπια, Χάρβαρντ, Μπράντεϊς και της Καλιφόρνια.  Ο Χ. Μαρκούζε παρέμεινε στις ΗΠΑ μετά την επιστροφή των υπόλοιπων εξόριστων μελών της Σχολής της Φρανκφούρτης στη Γερμανία και συμμετείχε με μελέτες, διαλέξεις και ομιλίες σε συγκεντρώσεις του φοιτητικού κινήματος της Βόρειας Αμερικής στη δεκαετία του ’60 όπου έγινε και ιδιαίτερα γνωστός.

Με το πρώτο βιβλίο του Έρως και Πολιτισμός που κυκλοφόρησε το 1955, ο Μαρκούζε εισήγαγε στις ΗΠΑ τη συζήτηση για τον Hegel προσπαθώντας να αναθεωρήσει τις παραδοσιακές οπτικές για τη μεθοδολογία του. Επανεισάγει την έννοια της διαλεκτικής σε μια πανεπιστημιακή κοινωνία που κυριαρχείται από το μεθοδολογικό εμπειρισμό.

Μελετά και το είναι και το δέον των πραγμάτων προσπαθώντας να εξηγήσει τις εντάσεις ανάμεσα στο δεδομένο και στο δυνατό, ανάμεσα στο άμεσο φαινόμενο

Διάσημη φωτογραφία του Μαρκούζε από ομιλία του την δεκαετία του 60

και στην τελική πραγματικότητα. Αρνείται να προσδώσει κύρος και αυθεντία στο υπάρχον δείχνοντας ότι έχει τη δυνατότητα να αλλαχθεί. Κάθε υπάρχον εμπεριέχει και την άρνησή του. Η «άρνηση της άρνησης» είναι το στοιχείο εκείνο που συγκροτεί την «κριτική θεωρία». Ωστόσο ο Μαρκούζε κατά την γνώμη μας περνάει διάφορες φάσεις θεωρητικής αναζήτησης. Αν το Έρως και Πολιτισμός μπορεί να θεωρηθεί μια νότα αισιοδοξίας στον πολιτικό στοχασμό του, λίγα χρόνια αργότερα, το 1963 κυκλοφορεί το βιβλίο του ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος. Εκεί ο Μαρκούζε συνοψίζει μια σημαντική κριτική της ηθικής της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας θεωρώντας ότι θα συμβάλει στην συνειδητοποίηση  των ανθρώπινων προβλημάτων, που θέτει η σύγχρονη, ορθολογικά οργανωμένη, παραγωγική κοινωνία. Το πρόβλημα της καταναλωτικής κοινωνίας και η δυνατότητα της  καπιταλιστικής κυριαρχίας στο να αφομοιώσει της εργατική τάξη σύμφωνα με τον Μαρκούζε δημιουργεί ένα βασικό πρόβλημα. Αυτό της έλλειψης ενός υποκειμένου που αντικειμενικά θα στραφεί ενάντια στην καπιταλιστική κυριαρχία.

Σύμφωνα με αυτήν την θέση, η «αναπτυγμένη βιομηχανική κοινωνία» δημιουργεί ψευδείς ανάγκες που δένουν το άτομο με την υπάρχουσα οργάνωση της παραγωγής και κατανάλωσης την οποία αναπαράγουν με τη διαρκή παρέμβασή τους η Πολιτιστική βιομηχανία, η διαφήμιση, η βιομηχανική διαχείριση και ο φιλελεύθερος λόγος με την συνεχή προσπάθεια εξάλειψης της κριτικής και της ριζικής αντιπολίτευσης.  Το αποτέλεσμα είναι η επικράτηση ενός «μονοδιάστατου» τρόπου σκέψης και συμπεριφοράς. Έτσι, ο Μαρκούζε έθεσε υπό ριζική αμφισβήτηση δύο βασικές θέσεις του παραδοσιακού Μαρξισμού. Κατά πρώτον, την ιδέα του προλεταριάτου ως αξιόπιστου φορέα επαναστατικής αντιπολίτευσης και, κατά δεύτερον, την ιδέα της αναπόφευκτης κατάρρευσης του καπιταλιστικού συστήματος.

Ο Μαρκούζε εκτός των δύο αυτών κύριων έργων του που προαναφέραμε έχει γράψει άλλα 5 βασικά έργα: Το Τέλος της Ουτοπίας 1967, Ψυχανάλυση και Πολιτική (1968), Αντεπανάσταση και εξέγερση (1972), Δοκίμιο για την απελεύθερωση (1973), Η αισθητική διάσταση (1978) αλλά και ένα πλήθος άρθρων και συμμετοχές σε συλλογικά έργα. Ο λόγος του Μαρκούζε χαρακτηρίζεται από μια σχετικά απλή γραφή που τον κάνει προσβάσιμο σε περισσότερο κόσμο.

Αυθεντία και Οικογένεια

Ένα από τα πιο αξιόλογα κείμενα του Μαρκούζε στα ελληνικά βρίσκεται στον συλλογικό τόμο “Αυθεντία και Οικογένεια“ από τις εκδόσεις Νήσος. Ο τόμος αυτός εμπεριέχει τρία εξαιρετικά κείμενα του Μαξ Χορκχάιμερ, Έριχ Φρομ και με τρίτο αυτό του Μαρκούζε. Στο κείμενο που βρίσκεται στον εξαιρετικό αυτόν τόμο ο Μαρκούζε προσπαθεί να καταδείξει την εσωτερική συνέχεια στην σύλληψη της Αυθεντίας στην αστική σκέψη από τις απαρχές της, μέχρι την εποχή του, δηλαδή την τότε σύγχρονη πολιτική και κοινωνική θεωρία. Προσπαθεί να αναδείξει τις αντιφάσεις της έννοιας της Αυθεντίας, αντιφάσεις που συνδέονται με την ίδια την οργάνωση των κοινωνικών σχέσεων. Παρακολουθεί την σχέση αυτονομία – ετερονομίας, ελευθερίας και εξάρτησης, επιβολής και αναγνώρισης στην μεταρρύθμιση στον Καντ, τον Χέγκελ, στην αντεπανάσταση , στον Σορέλ και τον Παρέτο και βεβαίως στον Μαρξ. Αρκετό ενδιαφέρον επίσης έχουν οι στοχασμοί του Μαρκούζε στο κείμενο αυτό σχετικά με την έννοια της Ελευθερίας στον Λούθηρο και τον Καλβίνο και η θρησκευτική του κριτική.

Ασχέτως τις διαφωνίες ή τα προβλήματα που μπορεί να εντοπίσει κάποιος στην θεωρία του Μαρκούζε αποτελεί και σήμερα μια επίκαιρη  πηγή που μπορεί να συμβάλει στην ανανέωση της ανταγωνιστικής κομμουνιστικής πολιτικής. Γιαυτό και εμείς θα ασχοληθούμε και θα παρουσιάσουμε κείμενα του στο άμεσο μέλλον και μέσα από εδώ. Η κριτική του Μαρκούζε σε νέες μεθόδους ελέγχου, τον σοβιετικό μαρξισμό, στον πολιτισμό των ψεύτικων αναγκών και πολιτισμό της ψυχαγωγίας είναι μερικά από αυτά τα ζητήματα που θα επιχειρήσουμε να δούμε κάπως πιο αναλυτικά.

Παραπομπές:

 Ο Herbert Marcuse και ο μονοδιάστατος άνθρωπος της εποχής μας

Συλλογικός τόμος Αυθεντία και Οικογένεια σε επιμέλεια του Γεράσιμου Κουζέλη και μετάφραση του Λευτέρη Αναγνώστου εκδόσεις Νήσος 1996

Ένα αρχείο κειμένων του Μαρκούζε στα ελληνικά βρίσκεται εδώ: https://kritikitheoria.wordpress.com/category/herbert-marcuze/