"Μόνο
στο τέλος της πορείας θα ξέρουμε αν και πότε ξεκίνησε η ριζική αλλαγή ή
αν η Αριστερά έγινε ακόμη μια εκδοχή κεντροαριστερού κυβερνητισμού"
Οταν πήγα στο Λονδίνο για μεταπτυχιακές σπουδές το 1974 δεν υπολόγιζα να μείνω στην Αγγλία. Εγινε χωρίς να το προγραμματίσω ή να το θέλω. Τελείωσα το διδακτορικό το 1982, έστειλα στην Ελλάδα την «οικοσκευή» μου και άρχισα να ψάχνω διαμέρισμα στην Αθήνα.
Ο Αριστόβουλος Μάνεσης, ο δάσκαλός μας, είχε υποσχεθεί να με υποστηρίξει για μια θέση λέκτορα. Αλλά ένας Αγγλος νομικός μού πρόσφερε συμβόλαιο ενός έτους σε αντικατάσταση συναδέλφου που είχε ερευνητική άδεια. Τα 25 μπαούλα με τα βιβλία είναι ακόμη σε μια αποθήκη, τροφή στη σοφία των ποντικιών και των σκουληκιών, μια και δεν απέκτησα ποτέ σπίτι που θα τα χωρούσε στην Ελλάδα.
Το απρόβλεπτο, το απροσδόκητο, το τυχαίο παραμονεύουν σε κάθε γωνιά του ατομικού και συλλογικού γίγνεσθαι. Η έλευση στον κόσμο, το πιο σημαντικό γεγονός της ζωής μας, είναι βυθισμένη στην τυχαιότητα. Αν οι γονείς μας δεν είχαν γνωριστεί και συντροφέψει, δεν θα είχαμε έρθει στον κόσμο. Για πολλούς θα ήταν καλύτερο να μην είχαν γνωριστεί. Η μάνα, πολύ πιο άξια από τον πατέρα, έμεινε χωρίς καριέρα και δημόσια αναγνώριση, εκτός από τη δικιά μας αγάπη.
Και όμως, η τυχαία έλευση σ’ αυτή την οικογένεια (γιατροί ή εργάτες), σ’ αυτήν τη γειτονιά (Κηφισιά ή Πέραμα), σ’ αυτήν τη χώρα (Ελλάδα ή Ινδία) αποτελεί τον πιο αποφασιστικό παράγοντα για το πού θα πάει η ζωή. Παρά τη ρητορεία περί κοινωνικής κινητικότητας, οι περισσότεροι μένουμε μεταφορικά εκεί όπου γεννηθήκαμε.
Μια πρόσφατη έρευνα του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ βρήκε ότι οι πλούσιοι Ελληνες ξοδεύουν πέντε φορές πιο πολλά για την εκπαίδευση των παιδιών τους απ’ ό,τι οι φτωχοί. Αναμενόμενο, θα μου πείτε. Οχι όμως γι’ αυτούς που δεν έχουν καταλάβει το παραμικρό από τη συζήτηση περί αριστείας ή αυτούς που έχοντας γεννηθεί με ασημένιο κουτάλι στο στόμα κάνουν μαθήματα περί της εξισωτικής λειτουργίας της αγοράς. Το πιο τυχαίο γεγονός είναι και το πιο καθοριστικό της ζωής μας.
Μερικές από τις πιο σημαντικές αποφάσεις μας -ποιον να ερωτευτούμε, να κάνουμε ή όχι παιδιά, τι δουλειά να κάνουμε- παίρνονται με μικρή συμμετοχή μας, από τη μοίρα αν θέλετε, ή από άλλους. Μπαίνεις σ’ ένα μπαρ και βλέπεις στη γωνία μια άγνωστη. Ο τρόπος που καπνίζει το τσιγάρο, που πίνει το ουίσκι, το τραγούδι που βάζει στο τζουκ μποξ, ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο όπως διηγείται μια ιστορία σε σαγηνεύουν. Ο έρωτας χτυπάει κατακούτελα, «coup de foudre» το ονομάζουν οι Γάλλοι· «you fall in love», πέφτεις, κατρακυλάς στον έρωτα για τους Αγγλους.
Αργότερα το ξεχνάμε και τα θεωρούμε ελεύθερες επιλογές. Ελευθερία και καταναγκασμός, θέληση και υποταγή στους εσωτερικούς και εξωτερικούς καθορισμούς πάνε πάντα μαζί. Για να παραφράσουμε τον Μαρξ, ελευθερία δεν είναι παρά η κατανόηση της αναγκαιότητας και του ετεροκαθορισμού.
Πρώτος ένοχος τα οικονομικά, η πιο απατηλή των «επιστημών», η πιο γυμνή των βασιλισσών, όπως θα έλεγε και ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς. Μετράει, υπολογίζει, κάνει προγράμματα και προϋπολογισμούς, αλλά η δυνατότητα να προβλέψεις και να ελέγξεις το μέλλον είναι περιορισμένη.
Η φιλοσοφία της Ιστορίας μάς έδινε εγγυήσεις για το μέλλον. Η σκληρή εκδοχή της αποτελεί εκκοσμίκευση και απλοποίηση της χριστιανικής εσχατολογίας. Πιστεύει ότι η ανθρωπότητα προχωράει με αδήριτη αναγκαιότητα από κατώτερα σε ανώτερα στάδια, από μια ιστορική περίοδο σε επόμενη καλύτερη, μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία, το τέλος της Ιστορίας, τον Κομμουνισμό.
Πρώτος ο θεολόγος Ιωακείμ του Φιόρε περιοδολογεί την ιστορική κίνηση ως εποχές του Πατέρα, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Ακολουθεί ο Χέγκελ με την πόλη, την κοινωνία και το ηθικό κράτος του τέλους της Ιστορίας. Ο Μαρξ τον στρογγυλεύει με τον φεουδαλισμό, τον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό.
Κανείς πια δεν πιστεύει στην αδήριτη προς τα μπρος κίνηση της Ιστορίας, εκτός από λίγους θρησκευτικούς και πολιτικούς καλόγερους. Τι απομένει μετά την παρακμή της φιλοσοφίας της Ιστορίας; Τι μπορεί να μας «διδάξει» η Ιστορία; Εγκαταλείπουμε την πίστη στην ιστορική νομοτέλεια και ανακαλύπτουμε το ιστορικό γίγνεσθαι ως ανοικτό, απρόοπτο, ενδεχομενικό, τυχαίο.
Η αλληλουχία και η συνοχή των γεγονότων που οδήγησαν σ’ ένα ιστορικό συμβάν μπορεί να ανασυνταχθούν αναδρομικά, εκ των υστέρων, όταν ολοκληρωθεί και σταματήσουν οι ταξιδιώτες της Ιστορίας στο πανδοχείο της «προσωρινής ειρήνης».
Εδώ βρίσκεται η σημασία της κυβέρνησης με όλες τις αδυναμίες, τα πισωγυρίσματα, τις ήττες. Το ριζοσπαστικό στοιχείο επιστρέφει επειδή έχουμε κρίση πολιτική, οικονομική, ηθική. Οταν οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί απονευρώνονται, ο ριζοσπαστισμός παίρνει τη μορφή της υπεράσπισης και του βαθέματος της δημοκρατίας.
Οταν η δημόσια ηθική πνέει τα λοίσθια, ο ριζοσπαστισμός αγωνίζεται για την ενδυνάμωση του κοινωνικού ήθους. Οταν ο κρατικός μηχανισμός αποστρέφεται τις μεταρρυθμίσεις, ο ριζοσπαστισμός γίνεται επαγγελματισμός και αποτελεσματικότητα. Ο αριστερός ριζοσπάστης ακολουθεί αξίες, όχι όμως μηχανικά ή δεοντολογικά. Κάθε φορά που εφαρμόζει μια αρχή είναι υποχρεωμένος ταυτόχρονα να επιχειρηματολογεί για την ισχύ και σημασία της, να τη θεμελιώνει ξανά και ξανά.
Διατηρούν καθαρή τη συνείδηση, αποφεύγουν το αλισβερίσι και τους συμβιβασμούς της διακυβέρνησης, αρκούνται στην καταγγελία της υποκρισίας των αντιπάλων. Ετσι λέει ο Χέγκελ γίνονται «άμορφος ατμός που διαλύεται στον αέρα». Για τους άλλους, ο προϋπολογισμός είναι πάντα επισφαλής, η Ιστορία ανοιχτή. Ο σημερινός αγώνας θα αξιολογηθεί από τον απολογισμό της Ιστορίας.
*Βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και καθηγητής Πολιτικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου
http://www.efsyn.gr
Οταν πήγα στο Λονδίνο για μεταπτυχιακές σπουδές το 1974 δεν υπολόγιζα να μείνω στην Αγγλία. Εγινε χωρίς να το προγραμματίσω ή να το θέλω. Τελείωσα το διδακτορικό το 1982, έστειλα στην Ελλάδα την «οικοσκευή» μου και άρχισα να ψάχνω διαμέρισμα στην Αθήνα.
Ο Αριστόβουλος Μάνεσης, ο δάσκαλός μας, είχε υποσχεθεί να με υποστηρίξει για μια θέση λέκτορα. Αλλά ένας Αγγλος νομικός μού πρόσφερε συμβόλαιο ενός έτους σε αντικατάσταση συναδέλφου που είχε ερευνητική άδεια. Τα 25 μπαούλα με τα βιβλία είναι ακόμη σε μια αποθήκη, τροφή στη σοφία των ποντικιών και των σκουληκιών, μια και δεν απέκτησα ποτέ σπίτι που θα τα χωρούσε στην Ελλάδα.
Το απρόβλεπτο, το απροσδόκητο, το τυχαίο παραμονεύουν σε κάθε γωνιά του ατομικού και συλλογικού γίγνεσθαι. Η έλευση στον κόσμο, το πιο σημαντικό γεγονός της ζωής μας, είναι βυθισμένη στην τυχαιότητα. Αν οι γονείς μας δεν είχαν γνωριστεί και συντροφέψει, δεν θα είχαμε έρθει στον κόσμο. Για πολλούς θα ήταν καλύτερο να μην είχαν γνωριστεί. Η μάνα, πολύ πιο άξια από τον πατέρα, έμεινε χωρίς καριέρα και δημόσια αναγνώριση, εκτός από τη δικιά μας αγάπη.
Και όμως, η τυχαία έλευση σ’ αυτή την οικογένεια (γιατροί ή εργάτες), σ’ αυτήν τη γειτονιά (Κηφισιά ή Πέραμα), σ’ αυτήν τη χώρα (Ελλάδα ή Ινδία) αποτελεί τον πιο αποφασιστικό παράγοντα για το πού θα πάει η ζωή. Παρά τη ρητορεία περί κοινωνικής κινητικότητας, οι περισσότεροι μένουμε μεταφορικά εκεί όπου γεννηθήκαμε.
Μια πρόσφατη έρευνα του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ βρήκε ότι οι πλούσιοι Ελληνες ξοδεύουν πέντε φορές πιο πολλά για την εκπαίδευση των παιδιών τους απ’ ό,τι οι φτωχοί. Αναμενόμενο, θα μου πείτε. Οχι όμως γι’ αυτούς που δεν έχουν καταλάβει το παραμικρό από τη συζήτηση περί αριστείας ή αυτούς που έχοντας γεννηθεί με ασημένιο κουτάλι στο στόμα κάνουν μαθήματα περί της εξισωτικής λειτουργίας της αγοράς. Το πιο τυχαίο γεγονός είναι και το πιο καθοριστικό της ζωής μας.
Μερικές από τις πιο σημαντικές αποφάσεις μας -ποιον να ερωτευτούμε, να κάνουμε ή όχι παιδιά, τι δουλειά να κάνουμε- παίρνονται με μικρή συμμετοχή μας, από τη μοίρα αν θέλετε, ή από άλλους. Μπαίνεις σ’ ένα μπαρ και βλέπεις στη γωνία μια άγνωστη. Ο τρόπος που καπνίζει το τσιγάρο, που πίνει το ουίσκι, το τραγούδι που βάζει στο τζουκ μποξ, ένα ανεπαίσθητο χαμόγελο όπως διηγείται μια ιστορία σε σαγηνεύουν. Ο έρωτας χτυπάει κατακούτελα, «coup de foudre» το ονομάζουν οι Γάλλοι· «you fall in love», πέφτεις, κατρακυλάς στον έρωτα για τους Αγγλους.
Αργότερα το ξεχνάμε και τα θεωρούμε ελεύθερες επιλογές. Ελευθερία και καταναγκασμός, θέληση και υποταγή στους εσωτερικούς και εξωτερικούς καθορισμούς πάνε πάντα μαζί. Για να παραφράσουμε τον Μαρξ, ελευθερία δεν είναι παρά η κατανόηση της αναγκαιότητας και του ετεροκαθορισμού.
Η φιλοσοφία της Ιστορίας
Θα μπορούσε να πει κανείς ότι οι κοινωνικές επιστήμες, εκτός όλων των άλλων σημαντικών, αποτελούν και μια επίπονη προσπάθεια να λησμονήσουμε πως η ζωή είναι βουτηγμένη στην τυχαιότητα της γέννας, τη σιγουριά του θανάτου, την ενδεχομενικότητα πολλών σημαντικών ενδιαμέσως. Σισύφειες προσπάθειες, βέβαια, που μόνο γέλιο προκαλούν στις πρόωρα συνταξιοδοτημένες αλλά παντοδύναμες θεές της μοίρας ή του κοινωνικού καθορισμού.Πρώτος ένοχος τα οικονομικά, η πιο απατηλή των «επιστημών», η πιο γυμνή των βασιλισσών, όπως θα έλεγε και ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς. Μετράει, υπολογίζει, κάνει προγράμματα και προϋπολογισμούς, αλλά η δυνατότητα να προβλέψεις και να ελέγξεις το μέλλον είναι περιορισμένη.
Η φιλοσοφία της Ιστορίας μάς έδινε εγγυήσεις για το μέλλον. Η σκληρή εκδοχή της αποτελεί εκκοσμίκευση και απλοποίηση της χριστιανικής εσχατολογίας. Πιστεύει ότι η ανθρωπότητα προχωράει με αδήριτη αναγκαιότητα από κατώτερα σε ανώτερα στάδια, από μια ιστορική περίοδο σε επόμενη καλύτερη, μέχρι τη Δευτέρα Παρουσία, το τέλος της Ιστορίας, τον Κομμουνισμό.
Πρώτος ο θεολόγος Ιωακείμ του Φιόρε περιοδολογεί την ιστορική κίνηση ως εποχές του Πατέρα, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Ακολουθεί ο Χέγκελ με την πόλη, την κοινωνία και το ηθικό κράτος του τέλους της Ιστορίας. Ο Μαρξ τον στρογγυλεύει με τον φεουδαλισμό, τον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό-κομμουνισμό.
Κανείς πια δεν πιστεύει στην αδήριτη προς τα μπρος κίνηση της Ιστορίας, εκτός από λίγους θρησκευτικούς και πολιτικούς καλόγερους. Τι απομένει μετά την παρακμή της φιλοσοφίας της Ιστορίας; Τι μπορεί να μας «διδάξει» η Ιστορία; Εγκαταλείπουμε την πίστη στην ιστορική νομοτέλεια και ανακαλύπτουμε το ιστορικό γίγνεσθαι ως ανοικτό, απρόοπτο, ενδεχομενικό, τυχαίο.
Η αλληλουχία και η συνοχή των γεγονότων που οδήγησαν σ’ ένα ιστορικό συμβάν μπορεί να ανασυνταχθούν αναδρομικά, εκ των υστέρων, όταν ολοκληρωθεί και σταματήσουν οι ταξιδιώτες της Ιστορίας στο πανδοχείο της «προσωρινής ειρήνης».
Αριστερά και Iστορία
Λέγανε πολλοί πριν από τις εκλογές του Γενάρη ότι η Ελλάδα και η Αριστερά έχουν ραντεβού με την Ιστορία. Υπερβολικό ίσως για έναν μικρό λαό και ένα λιλιπούτειο κόμμα, που χωρίς να το έχει προγραμματίσει ή πολυπιστέψει βρέθηκε σε μια περίεργη ερωτική σχέση με τον ελληνικό λαό και τους αριστερούς όλου του κόσμου. Ο ελληνικός λαός υιοθέτησε τον ΣΥΡΙΖΑ και τον έφερε στην κυβέρνηση. Ετσι γεννιούνται οι μεγάλοι έρωτες και ξεκινούν οι επαναστάσεις.Εδώ βρίσκεται η σημασία της κυβέρνησης με όλες τις αδυναμίες, τα πισωγυρίσματα, τις ήττες. Το ριζοσπαστικό στοιχείο επιστρέφει επειδή έχουμε κρίση πολιτική, οικονομική, ηθική. Οταν οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί απονευρώνονται, ο ριζοσπαστισμός παίρνει τη μορφή της υπεράσπισης και του βαθέματος της δημοκρατίας.
Οταν η δημόσια ηθική πνέει τα λοίσθια, ο ριζοσπαστισμός αγωνίζεται για την ενδυνάμωση του κοινωνικού ήθους. Οταν ο κρατικός μηχανισμός αποστρέφεται τις μεταρρυθμίσεις, ο ριζοσπαστισμός γίνεται επαγγελματισμός και αποτελεσματικότητα. Ο αριστερός ριζοσπάστης ακολουθεί αξίες, όχι όμως μηχανικά ή δεοντολογικά. Κάθε φορά που εφαρμόζει μια αρχή είναι υποχρεωμένος ταυτόχρονα να επιχειρηματολογεί για την ισχύ και σημασία της, να τη θεμελιώνει ξανά και ξανά.
Αυτή ακριβώς η σημερινή άγνοια της αυριανής αξιολόγησης του παρόντος, μας κάνει όλους συνεργούς στην ενδεχόμενη επιτυχία ή αποτυχία. Οι πρόθυμοι να καταγγέλλουν ιδεολογικές υπαναχωρήσεις και πολιτικούς συμβιβασμούς, συχνά με την αμετροέπεια της ματαίωσης προσωπικών φιλοδοξιών, γίνονται «όμορφες ψυχές». Δεν σηκώνουν τα μανίκια, δεν «λερώνουν» τα χέρια για να αλλάξει η ρότα.Ο αγώνας για τον κοινωνικό μετασχηματισμό γίνεται λοιπόν εδώ και τώρα, αλλά δεν μπορούμε ακόμη να τον δούμε ως συστατικό μιας σημαντικής ιστορικής πορείας. Μόνο στο τέλος της θα ξέρουμε αν και πότε ξεκίνησε η ριζική αλλαγή ή αν η Αριστερά έγινε ακόμη μια εκδοχή κεντροαριστερού κυβερνητισμού.
Διατηρούν καθαρή τη συνείδηση, αποφεύγουν το αλισβερίσι και τους συμβιβασμούς της διακυβέρνησης, αρκούνται στην καταγγελία της υποκρισίας των αντιπάλων. Ετσι λέει ο Χέγκελ γίνονται «άμορφος ατμός που διαλύεται στον αέρα». Για τους άλλους, ο προϋπολογισμός είναι πάντα επισφαλής, η Ιστορία ανοιχτή. Ο σημερινός αγώνας θα αξιολογηθεί από τον απολογισμό της Ιστορίας.
*Βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ και καθηγητής Πολιτικής και Νομικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου
http://www.efsyn.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου