Η πολιτική οικονομία του Πάσχα

Είμαι η άνοιξη και το άγιο έδαφος
Ο πρέσβης των ονείρων, ο πρίγκιπας της ειρήνης
Είμαι το ξίφος, η πληγή και η κηλίδα του αίματος
Πεθαίνω και ξαναπαιθένω καθώς αναγεννιέμαι.
Πάσχα – Πάτι Σμιθ



Από την Περσεφόνη μέχρι τον Ιησού και από τους Αζτέκους μέχρι τους Αρχαίους Αιγύπτιους δεκάδες θρησκείες παρουσιάζουν κοινές τελετές σαν το ορθόδοξο Πάσχα. Και η απάντηση στο ερώτημα τι προκαλεί αυτές τις συμπτώσεις; Είναι η οικονομία ηλίθιε.



Είναι πρακτικά αδύνατο να εντοπίσεις έναν πολιτισμό, ο οποίος δεν επεδίωξε να συμπυκνώσει την έννοια της θλίψης του θανάτου αλλά και της χαράς της αναγέννησης σε μια ετήσια θρησκευτική τελετή. Μια τελετή, η οποία τις περισσότερες φορές συμπίπτει με το τέλος του χειμώνα και την άφιξη της άνοιξης – της γλυκυτάτης έαρ.



Η σύνδεση των παθών θεών και θεανθρώπων με την Άνοιξη έχει τις ρίζες της στις πρώτες πρωτόγονες κοινωνίες όταν τα μέλη τους εγκαταλείπουν τη νομαδική ζωή και ανακαλύπτουν τη γεωργία και τις πρώτες μορφές κτηνοτροφίας. Η ζωή τους πλέον συνδέεται με τη σπορά, την ωρίμανση, τον θάνατο και την ανάσταση του καρπού. Ένας κύκλος από τον οποίο εξαρτάται η επιβίωση ολόκληρης της κοινότητας. Ένας οικονομικός κύκλος, δηλαδή, ο οποίος παίρνει τη μορφή μιας «Ιεροτελεστίας της Άνοιξης» – όπως θα την ονομάσει, μερικούς αιώνες αργότερα ο συνθέτης Ιγκόρ Στραβίνσκι.



Είμαι η άνοιξη και το άγιο έδαφος
Ο πρέσβης των ονείρων, ο πρίγκιπας της ειρήνης
Είμαι το ξίφος, η πληγή και η κηλίδα του αίματος
Πεθαίνω και ξαναπαιθένω καθώς αναγεννιέμαι.
Πάσχα – Πάτι Σμιθ
Από την Περσεφόνη μέχρι τον Ιησού και από τους Αζτέκους μέχρι τους Αρχαίους Αιγύπτιους δεκάδες θρησκείες παρουσιάζουν κοινές τελετές σαν το ορθόδοξο Πάσχα. Και η απάντηση στο ερώτημα τι προκαλεί αυτές τις συμπτώσεις; Είναι η οικονομία ηλίθιε.

Είναι πρακτικά αδύνατο να εντοπίσεις έναν πολιτισμό, ο οποίος δεν επεδίωξε να συμπυκνώσει την έννοια της θλίψης του θανάτου αλλά και της χαράς της αναγέννησης σε μια ετήσια θρησκευτική τελετή. Μια τελετή, η οποία τις περισσότερες φορές συμπίπτει με το τέλος του χειμώνα και την άφιξη της άνοιξης – της γλυκυτάτης έαρ.

Η σύνδεση των παθών θεών και θεανθρώπων με την Άνοιξη έχει τις ρίζες της στις πρώτες πρωτόγονες κοινωνίες όταν τα μέλη τους εγκαταλείπουν τη νομαδική ζωή και ανακαλύπτουν τη γεωργία και τις πρώτες μορφές κτηνοτροφίας. Η ζωή τους πλέον συνδέεται με τη σπορά, την ωρίμανση, τον θάνατο και την ανάσταση του καρπού. Ένας κύκλος από τον οποίο εξαρτάται η επιβίωση ολόκληρης της κοινότητας. Ένας οικονομικός κύκλος, δηλαδή, ο οποίος παίρνει τη μορφή μιας «Ιεροτελεστίας της Άνοιξης» – όπως θα την ονομάσει, μερικούς αιώνες αργότερα ο συνθέτης Ιγκόρ Στραβίνσκι.


Στο έργο του ο Στραβίνσκι περιγράφει την παγανιστική τελετή μιας πρωτόγονης φυλής, η οποία θυσιάζει μια νεαρή κοπέλα, προς τιμήν του θεού της Άνοιξης. Η ίδια ιστορία με ελάχιστες παραλλαγές συναντάται σε εκατοντάδες πρωτόγονες ομάδες πριν καταλήξει στη δημιουργία της Περσεφόνης, της βασίλισσας του κάτω κόσμου, στην οποία αποκρυσταλλώνεται ο αδιάλειπτος κύκλος της ζωής και του θανάτου αλλά και της αγροτικής παραγωγής που συνταράσσει την παραγωγική βάση των πρωτόγονων και των πρώτων ιστορικών κοινωνιών.

Οι πρώτοι μύθοι θέλουν την Περσεφόνη να γεννιέται με παρθενογένεση από την Δήμητρα αν και στην μετέπειτα ελληνική μυθολογία θα καταγραφεί σαν κόρη του Δία και της Δήμητρας. Παρά τις συνεχείς προτροπές μάλιστα του Νίκου Γκάτσου, του Χατζιδάκι και της Φαραντούρη να παραμείνει στην «αγκαλιά της Γης» και να μην ξαναβγεί «στου κόσμου το μπαλκόνι» αυτή επέμενε να περνά το μισό χρόνο της στη Γη. Πρόκειται για την ετήσια επάνοδο την οποία οι Αρχαίοι Έλληνες τιμούσαν με τα ανθεσφόρια.

Παρόμοιες δοξασίες, τις οποίες στη συνέχεια θα διεκδικήσει σχεδόν μονοπωλιακά ο χριστιανισμός συναντάμε όμως σε κάθε αρχαίο πολιτισμό. Όπως εξηγούσε ο Ρώσος ερευνητής Εμμανουήλ Γιαροσλάβσκι, όταν οι Ευρωπαίοι ανακάλυψαν τη Νότια Αμερική, διαπίστωσαν ότι λαοί που ως τότε δεν είχαν έλθει σ’ επαφή με το χριστιανικό κόσμο, πίστευαν μεταξύ άλλων στο θεό Κβετσαλκοάτλι ο οποίος πέθαινε, σταυρωνόταν σε ξύλινο σταυρό και αναστένονταν κάθε χρόνο. Η τουλάχιστον μέχρι τη στιγμή που οι Αζτέκοι και συγκεκριμένα ο αυτοκράτορας τους, Μοκτεζούμα Β, έπεσε θύμα μιας μικρής… παρανόησης. Το 1519 όταν έφτασε στα εδάφη τους ο Ισπανός κατακτητής, Χερμάν Κορτέζ, λέγεται ότι ο Μοκτεζούμα τον πέρασε για μετενσάρκωση του θεού Κβετσαλκοάτλι και αντί να πολεμήσει τους κατακτητές παραδόθηκε αμαχητί. Μια ιστορία (με ελάχιστη ιστορική βάση) την οποία θα περιγράψει και ο ο Νιλ Γιανγκ όταν έγραψε το τραγούδι του Cortez the Killer – Κορτέζ ο Φονιάς.

Μαζί με την νεκρανάσταση ο χριστιανισμός θα αντιγράψει από παλαιότερες θρησκείες και το χαρακτηριστικό της παρθενογένεσης, το οποίο έχει και αυτό τη βάση του στην σχέσεις παραγωγής των αρχαίων κοινωνιών. Στην αρχαία Αίγυπτο λόγου χάριν, τιμούσαν τον θεό Ώρος, η φήμη του οποίου θα παραμείνει ζωντανή μέχρι και τα ελληνορωμαϊκά χρόνια. Ο Ώρος γεννήθηκε σύμφωνα με τον μύθο από παρθενογένεση καθώς η μητέρα του Ίσις αντιμετώπιζε ένα μικρό προβληματάκι. Ο Αδερφός της είχε κομματιάσει τον σύζυγό της, τον Όσιρι, και τον πέταξε στο Νείλο. Ενώ όμως η Ίσις βρήκε τα κομμάτια του και τα ένωσε διαπίστωσε ότι της έλλειπε… το σημαντικότερο (ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες της εποχής ανέφεραν ότι το είχε φάει ένας οξύρρυγχος). Ο θεός Ώρος όμως θα γεννηθεί έστω και χωρίς τη συμβολή του Όσιρι και οι Αιγύπτιοι αγιογράφοι της εποχής θα τον απεικονίσουν στην αγκαλιά της βρεφοκρατούσας Ισις. Μια εικόνα, που σύμφωνα με τον αιγυπτιολόγο Erik Hornung θα επηρεάσει βαθύτατα την χριστιανική εικονογραφία.

Ο μύθος της παρθενογένεσης των ιών των θεών, που σύμφωνα με αρκετούς ιστορικούς γεννιέται στην περιοχή της Μεσοποταμίας εξυπηρετεί πολύ συγκεκριμένους στόχους για τη διατήρηση της εξουσίας του ηγεμόνα. Όπως εξηγούσε ο μεγάλος Έλληνας ερευνητής Κυριάκος Σιμόπουλος οι Φαραώ στην Αίγυπτο έπρεπε να παρουσιάσουν τους διαδόχους του θρόνου ως υιούς του θεού. Σώμα από το σώμα του θεού – πατέρας και υιός δηλαδή ήταν ομοούσιοι. Και αυτό σήμαινε ότι η σύζυγος του Φαραώ και μητέρα του διαδόχου έπρεπε να παραμένει παρθένος.

Πρόκειται για μόνο από τις τόσες παραδόσεις που θα κληροδοτήσουν οι Αρχαίοι Αιγύπτιοι σε νεότερες θρησκείες. Από τον Πλούταρχο μαθαίνουμε ότι ο οι Αιγύπτιοι θρηνούσαν για τρεις ημέρες τον θεό Όσιρι πριν αυτός αναστηθεί, μια συνήθεια που σύμφωνα με αρκετούς ιστορικούς ίσως να σχετίζεται με την εαρινή ισημερία.

Την πρώτη ημέρα η νύχτα υπερνικά ακόμη το φως της ημέρας. Τη δεύτερη ημέρα το φως και το σκοτάδι ισορροπούν και την Τρίτη ημέρα το φως του ήλιου νικά το σκοτάδι και το θάνατο χαρίζοντας την αιώνια ζωή στους πιστούς.

Διαβάστε
Πως γεννιούνται ζουν και πεθαίνουν οι θεοί και οι θεέες, Εμμανουήλ Γιαροσλάβσκι.
Ίσως η πιο ταξική ανάλυση της δημιουργίας δοξασιών και θρησκειών στο πέρασμα των αιώνων.

Μυθοπλαστία: Όλες οι θρησκείες της οικουμένης, Κ.Σιμόπουλος, Εκδόσεις Στάχυ.
Η κατακρύμνηση θεών και τεράτων από έναν από τους σημαντικότερους ιστοριοδίφες της σύγχρονης Ελλάδας.
 Άρης Χατζηστεφάνου