Από τον Θανάση Χαλκιά
«Μπορεί κάποιος να εξαπατά όλους τους ανθρώπους για κάποιο
καιρό, κάποιους ανθρώπους όλο τον καιρό, αλλά δεν μπορεί να τους εξαπατά
όλους όλο τον καιρό».
Η πασίγνωστη αυτή ρήση του Αβραάμ Λίνκολν, ανασύρεται πολύ
συχνά με αφορμή ποικίλες περιπτώσεις εξαπάτησης που αποκαλύπτονται
δημόσια. Μοιάζει εκ πρώτης όψεως καθησυχαστική γιατί διαβεβαιώνει ότι το
ψέμα έχει κοντά ποδάρια – όπως λέει και λαός – και στο τέλος η αλήθεια
αποκαλύπτεται και λάμπει. Πράγματι, η ιστορική εμπειρία έχει δείξει ότι
απάτες ή πλάνες που στο παρελθόν καθόριζαν τη σκέψη και τη δράση
μεμονωμένων ατόμων, ομάδων ανθρώπων ή ακόμα και ολόκληρων λαών, στο
τέλος αποκαλύφθηκαν και καταρρίφθηκαν. Η πρόοδος άλλωστε του ανθρώπινου
πνεύματος μέσω της επιστήμης η οποία ανέλαβε το ρόλο της αναζήτησης της
αλήθειας για τα πράγματα, οδήγησε προς αυτή την κατεύθυνση.
Παρά το γεγονός όμως ότι το κάθε επιμέρους ψέμα αργά ή γρήγορα
αποκαλύπτεται, διαπιστώνουμε ταυτόχρονα ότι το μοτίβο της εξαπάτησης
επαναλαμβάνεται αδιάλειπτα καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας του
ανθρώπινου πολιτισμού. Έτσι, τα παλιά ψέματα αντικαθίστανται από
καινούργια πιο μοντέρνα και πιο εξεζητημένα, σαν το ανθρώπινο είδος να
βρίσκεται σε μια κατάσταση εξάρτησης από αυτά. Ταυτόχρονα, τα ψεύδη και
οι απάτες που αποκαλύπτονται καλύπτουν ένα τεράστιο εύρος περιπτώσεων,
από τις καθημερινές διαπροσωπικές σχέσεις, τις ευρύτερες κοινωνικές και
επαγγελματικές, έως την πολιτική, την οικονομία και (ακόμα περισσότερο
ίσως) τις διεθνείς σχέσεις μεταξύ κρατών.
Αυτή η τεράστια γκάμα αποδεικνύει μεν την αξιοθαύμαστη
επινοητικότητα του ανθρώπινου πνεύματος, αποκαλύπτει δε αυτό που
πλείστοι διανοητές, φιλόσοφοι, ψυχολόγοι και εσχάτως νευροεπιστήμονες,
υποψιάζονταν. Ότι δηλαδή θεμέλιος λίθος σχεδόν ολόκληρου του
πολιτισμικού οικοδομήματος είναι το ψέμα. Για ποιο λόγο όμως συμβαίνει
αυτό, είναι κάτι που η κοινή λογική και η λαϊκή σοφία δεν μπορεί να
εξηγήσει.
Η Γνωστική Ασυνέπεια
Στην ατομική ψυχολογία, από τα μέσα του εικοστού αιώνα και
έπειτα, οι ερευνητές ασχολήθηκαν με το ζήτημα, με συνέπεια να εισαχθεί
και αναπτυχθεί η λεγόμενη θεωρία της Γνωστικής Ασυνέπειας (Cognitive
Dissonance). Πρόκειται για έναν όρο της ψυχολογίας, που χρησιμοποιείται
για να περιγράψει το ψυχολογικό φαινόμενο της δυσφορίας, του ψυχολογικού
στρες και των αρνητικών συναισθημάτων (όπως ντροπή, έκπληξη, θυμός,
ενοχή) που βιώνει ένας άνθρωπος, όταν τα γνωστικά στοιχεία (υπάρχουσες
αξίες, πεποιθήσεις, στάση ζωής, σκέψεις, ιδέες κτλ) που γνωρίζει ως
τώρα, ανατρέπονται και συγκρούονται με καινούργια γνωστικά στοιχεία
(νέες πληροφορίες). Ο άνθρωπος από τη φύση του έχει την τάση να
επιδιώκει την γνωστική αρμονία, καθώς έτσι μειώνει τα αρνητικά
συναισθήματα που προκύπτουν από την ασυμφωνία. Γι’ αυτό και καλείται να
τροποποιήσει τις προϋπάρχουσες πεποιθήσεις, σκέψεις κλπ. και να εφεύρει
καινούργιες που θα τις αντικαταστήσουν, έτσι ώστε να περιορίσει τη
σύγκρουση μεταξύ των γνωστικών στοιχείων.
Η σύγκρουση μπορεί να αναφέρεται σε ασυμφωνία λόγων/πράξεων ή
πεποιθήσεων/πρακτικής συμπεριφοράς και προκειμένου αυτή να επιλυθεί, οι
άνθρωποι είναι ικανοί να εφεύρουν οποιαδήποτε δικαιολογία,
επιδεικνύοντας πολλές φορές αξιοθαύμαστη φαντασία ή υιοθετώντας βολικές
απόψεις ή πληροφορίες, όσο εξόφθαλμα λανθασμένες και αν είναι. Αυτό
γίνεται γιατί μια ασυνείδητη τακτική μείωσης της δυσαρέσκειας που
προαναφέρθηκε είναι, είτε η υποτίμηση των ασύμφωνων νέων γνωστικών
στοιχείων, είτε η υπερτίμηση των σύμφωνων, όσο παράλογα κι αν αυτά
αποδείχτηκαν υπό το φως των νέων δεδομένων. Έτσι π.χ., ένας καπνιστής
στην προτροπή να κόψει το τσιγάρο μπορεί να αντιτείνει ότι η διακοπή του
καπνίσματος προκαλεί παχυσαρκία ή ότι κάπου διάβασε πως υπάρχουν
κάποιες καινούργιες έρευνες που δείχνουν ότι δεν είναι σίγουρο πως το
τσιγάρο σχετίζεται με τον καρκίνο ή στο τέλος-τέλος ότι το νόημα της
ζωής είναι να «περνάει κανείς καλά αφού όλοι θα πεθάνουμε κάποτε».
Άλλο παράδειγμα: οι ερωτικές σχέσεις. Πολύ συχνά, σε
συμμόρφωση με τις επικρατούσες κοινωνικές νόρμες, ο έρωτας
εξιδανικεύεται με αποτέλεσμα πολλές αποτυχημένες σχέσεις να συντηρούνται
με καταστροφικά αποτελέσματα. Πόσες φορές δεν έχουμε συναντήσει
ανθρώπους που αρνούνται να εγκαταλείψουν μια σχέση που τους κάνει κακό,
επινοώντας ένα σωρό δικαιολογίες απωθώντας αυτό που όλοι οι τρίτοι
βλέπουν. Ο έρωτας είναι τυφλός λοιπόν, αλλά όχι για καλό αφού μερικές
φορές τρέφεται από την αυταπάτη.
Ψέματα παντού
Αλλά και σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο θα μπορούσαμε να
διαπιστώσουμε ανάλογες συμπεριφορές. Πολλοί άνθρωποι, αν και κατά
τεκμήριο μορφωμένοι, καταφεύγουν συχνά σε διάφορες θεωρίες συνωμοσίας
προκειμένου να εξηγήσουν πραγματικά γεγονότα ή καταστάσεις που δεν
ταιριάζουν με τον τρόπο που εκείνοι βλέπουν τον κόσμο ή έρχονται σε
αντίθεση με τις πεποιθήσεις τους. Για παράδειγμα, βλέπουμε διεθνώς ένα
κύμα αμφισβήτησης είτε του ίδιου του γεγονότος της δραματικής κλιματικής
αλλαγής, είτε της επίπτωσης που έχει σε αυτή την αλλαγή, η ανθρώπινη
δραστηριότητα. Τα ίδια τα επιστημονικά στοιχεία είναι συντριπτικά: οι
εκπομπές αερίων και η παντός είδος μόλυνση από τις ανθρώπινες
δραστηριότητες, ως απότοκο του (παγκόσμιου πλέον) καπιταλισμού, μας
οδηγούν κατευθείαν στην καταστροφή του πλανήτη. Ο μόνος τρόπος για να
αποφευχθεί κάτι τέτοιο είναι να καταργηθεί ο καπιταλιστικός τρόπος ζωής
της υπερκατανάλωσης και της ανηλεούς οικονομικής επέκτασης με κάθε
τίμημα. Αντί για αυτό όμως είναι βολικότερο να θεωρήσει ότι οι
μετρήσεις είναι λάθος ή υποκινούμενες από κάποια συμφέροντα ή ότι, στο
τέλος-τέλος, και στο παρελθόν, πριν την εμφάνιση του ανθρώπου υπήρξε
κάποιου είδους κλιματική αλλαγή οπότε δεν χρειάζεται να ανησυχούμε.
Η Ελλάδα της οικονομικής κρίσης αποτελεί ένα πολύ καλό
παράδειγμα του τι μπορεί να συμβεί όταν επέρχεται μια δραματική σε
μέγεθος ασυμφωνία ανάμεσα, από τη μια μεριά σε υφιστάμενες ιδέες,
πεποιθήσεις και στερεότυπα βαθιά ριζωμένα μέσα στο κοινωνικό σώμα, και
από την άλλη σε μια καινούργια, εντελώς διαφορετική πραγματικότητα. Η
μεγάλη δυσαρέσκεια που προκλήθηκε οδήγησε στην υιοθέτηση ακραίων
πεποιθήσεων που εντοπίζουν ένα εξωτερικό αντικείμενο-στόχο κάθε φορά,
για να ρίξουν το φταίξιμο για τα δεινά της Ελλάδας (κατά περίπτωση: οι
πολιτικοί γενικά, οι Ευρωπαίοι, οι Γερμανοί, οι Αμερικανοί, οι Εβραίοι
κλπ.). Είναι ευκολότερο να υιοθετήσει κανείς τέτοιες απόψεις από το να
παραδεχτεί ότι το αφήγημα του καπιταλισμού περί ασταμάτητης υλικής
ευημερίας από γενιά σε γενιά είναι ένα παραμύθι, ή ακόμα χειρότερα, να
παραδεχτεί ότι ο προηγούμενος τρυφηλός τρόπος ζωής κάποια στιγμή θα
κατέρρεε με πάταγο.
Ακόμα, η ευρέως διαδεδομένη πεποίθηση ότι «μας ψεκάζουν»
εμπίπτει σε αυτή την κατηγορία, όπως και η εσχάτως εμφανιζόμενη κίνηση
εθνικιστών αρχαιολατρών για την ολική εξόφληση του ελληνικού χρέους, η
οποία υποτίθεται ότι έχει πρόσβαση σε μυθώδη ποσά της τάξης των
εκατοντάδων δισεκατομμυρίων ευρώ (!) μέσω της πώλησης στις υπερδυνάμεις
κάποιας αρχαίας (ελληνικής εννοείται) γνώσης για την κατασκευή μυστικών
υπερόπλων. Εκ πρώτης όψεως τέτοια πράγματα προκαλούν γέλιο αλλά αν το
καλοσκεφτούμε είναι ένα (τρομακτικό) πρώτο δείγμα του τι είναι
διατεθειμένοι να αποδεχτούν οι Έλληνες προκειμένου να μην αποκολληθούν
από τις παραληρηματικές ιδέες εθνικιστικού μεγαλείου τις οποίες εξ
απαλών ονύχων έχουν εσωτερικεύσει.
Οι απανταχού εξουσίες γνωρίζουν πολύ καλά την τάση των
ανθρώπων να αυταπατώνται και την εκμεταλλεύονται δεόντως. Έτσι,
γνωρίζουν πολύ καλά πως δεν κινδυνεύουν από ανθρώπους που προτιμούν να
κοροϊδεύουν τους άλλους αλλά και τον εαυτό τους, παρά να αποδεχτούν
άβολες και δυσάρεστες αλήθειες. Το ψέμα τελικά, μάλλον δεν έχει «κοντά
ποδάρια» γιατί δεν τα χρειάζεται. Διατρέχει τον πολιτισμό – στον χώρο
και το χρόνο – με όχημα τον μεγαλύτερο απατεώνα του σύμπαντος: τον
άνθρωπο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου