Ένα περίπου μήνα μετά, τόσο στην Ελλάδα, όσο και σε μεγάλο μέρος του κόσμου, πολλά από τα γεγονότα που εκτυλίχτηκαν από τις 18 Φεβρουαρίου 2014 και μετά έχουν γίνει ή γίνονται σιγά σιγά γνωστά. Μερικά από αυτά τα γεγονότα είχα τη τύχη να τα ζήσω, καθώς η παραμονή μου στο Κίεβο ως Επισκέπτη Καθηγητή στη Σχολή Δημοσιογραφίας του Κρατικού Πανεπιστημίου Taras Shevchenko συνέπεσε με αυτά. Ωστόσο αυτό που ακόμα λείπει προκειμένου να κατανοήσουμε τι συνέβη δεν είναι τόσο ή μόνο κάποια επιμέρους γεγονότα. Πολλά από αυτά θα μαθευτούν αργότερα, ορισμένα πιθανόν από το wikileaks Αυτό που λείπει είναι η συνολική εικόνα, δηλαδή η τοποθέτηση των γεγονότων σε μια σειρά που να βγάζει νόημα, πριν προχωρήσουμε στις προεκτάσεις αλλά κυρίως στις αιτίες που οδήγησαν στα γεγονότα.Προκειμένου να γίνει αυτό, είναι σημαντικό να κρατήσουμε στο μυαλό μας μια πρόσφατη ανάλυση του αμερικανού κοινωνιολόγου και ιστορικού Ι. Wallerstein. Σύμφωνα με αυτήν, τα αιματηρά γεγονότα και κυρίως το τι μέλλει γενέσθαι στην Ουκρανία θα πρέπει να ερμηνευθούν ως αποτέλεσμα δυο παραγόντων. Πρώτον των εξωτερικών παρεμβάσεων και δεύτερον των εσωτερικών διεργασιών, με τις πρώτες να είναι πολύ πιο σημαντικές. Για πολλούς λόγους, τόσο πριν τη δημιουργία όσο και, κυρίως, κατά τη διαδρομή της Σοβιετικής Ένωσης, η Ουκρανία, όπως και άλλες Σοβιετικές Δημοκρατίες, ήταν στενά εξαρτημένη από τη Ρωσία, στον οικονομικό, στον πολιτικό, τον κοινωνικό και τον πολιτιστικό τομέα. Ωστόσο αυτό, σε συνδυασμό με ένα πλήθος προβλημάτων της χώρας στην οικονομική ζωή, στον τομέα των πολιτικών ελευθεριών κ.λπ. συνέβαλε να δημιουργηθεί ένας επιθετικός, αντιρωσικός εθνικισμός, ο οποίος αναζωπυρώθηκε σε μια εποχή που εθνικισμός άνθιζε στις σοβιετικές δημοκρατίες λίγο πριν την κατάρρευση της ΕΣΣΔ.
Με άλλα λόγια, τόσο στο παρελθόν όσο και, κυρίως, μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, η Ουκρανία δεν μπόρεσε να αποτελέσει ένα πλήρες και αυτόνομο κράτος που «να πατήσει στα πόδια του». Το γεγονός αυτό καθιστά τις εξωτερικές παρεμβάσεις πολύ σημαντικές για την πορεία της χώρας σε σχέση με τις εσωτερικές. Σε αντίθεση με τις εξωτερικές παρεμβάσεις, που δεν είναι πρωτόγνωρες στις διεθνείς σχέσεις, το ερώτημα που μας απασχολεί περισσότερο, και δικαίως γιατί η σημασία τους ξεπερνάει τα όρια της Ουκρανίας, είναι ποιες ακριβώς ήταν οι εσωτερικές διεργασίες που επέτρεψαν και θα επιτρέπουν στο εξής τη χειραγώγηση της χώρας.
Είναι φασίστες αυτοί που πρωταγωνίστησαν στα επεισόδια και εν τέλει κατέλαβαν την εξουσία ή όχι;
Η διαδήλωση στην Evromaidan, οργανωμένη από την αντιπολίτευση, ξεκίνησε τον Νοέμβριο 2013 ως διαμαρτυρία για τη ματαίωση της υπογραφής συμφωνίας με την
ΕΕ, για χάρη μιας συμφωνίας με τη Ρωσία, προκειμένου να αντιμετωπιστεί η οικονομική κρίση που μαστίζει τη χώρα. Τη διαδήλωση στήριξαν ολιγάρχες που πλούτισαν και πλουτίζουν από τη ζούγκλα της ελεύθερος αγοράς, ασκώντας δραστηριότητες, συχνά καθόλου νόμιμες. Η διαμαρτυρία αυτή ήταν στραμμένη εναντίον του εξαρτημένου από τη Ρωσία και τον Πούτιν διεφθαρμένου, διαπλεκόμενου και πολιτικά αυταρχικού συστήματος του Προέδρου Γιανουκόβιτς. Το εν λόγω σύστημα σχηματίζουν άλλοι ολιγάρχες (κυρίως ιδιοκτήτες των πρώην κρατικών εταιρειών), πολιτικοί, κρατικοί υπάλληλοι κ.ά. και το οποίο αφενός οδήγησε τη χώρα σε κρίση, αφετέρου δημιούργησε τεράστιες κοινωνικές ανισότητες. Ιδεολογικά, αυτό το κίνημα θεμελιώθηκε στον εθνικισμό, καθώς η Ρωσία και η εξάρτηση απ’ αυτήν θεωρήθηκαν, για μια ακόμα φορά, τα αίτια για τη διακυβέρνηση του συστήματος Γιανουκόβιτς και τις ακραίες ανισότητες, την κοινωνική εξαθλίωση, τη διαφθορά, τον αυταρχισμό κ.λπ.
Αυτή η προσέγγιση των κοινωνικο-οικονομικών και πολιτικών αδιεξόδων, ξύπνησε τα φαντάσματα του παρελθόντος, τα ενίσχυσε και ενισχύθηκε από αυτά. Καθώς η ιστορική μνήμη είναι επιλεκτική, και εξαρτάται από την τρέχουσα συγκυρία, οι Ουκρανοί θυμήθηκαν το ρωσικό εμπόδιο για τη δημιουργία ανεξάρτητου εθνικού κράτους το 19ο μεγάλο λιμό της δεκαετίας 1930, την προσπάθεια των ακροδεξιών φασιστών που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς ναζί για να αποσπάσουν την Ουκρανία από την ΕΣΣΔ, κ.λπ. Με άλλα λόγια, ο εθνικισμός, στηριγμένος στις όποιες παραδόσεις του από το παρελθόν, έγινε η απόλυτη ιδεολογική πλατφόρμα της αντιπαράθεσης με τον «ρωσόφιλο» Γιανουκόβιτς και το σύστημά του. Η υποστήριξη στο κίνημα αυτό προήλθε από γενιές που είτε μεγάλωσαν σε μια ομογενοποιημένη Σοβιετική Ουκρανία, είτε μεγάλωσαν σε μια χώρα άγριου καπιταλισμού και ακραίας εμπορευματοποίησης, αποιδεολογικοποιημένες, πολιτικά αδιάφορες και κυνικές, και χωρίς παραδόσεις και κουλτούρα ιδεολογικο-πολιτικής αντιπαράθεσης για την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων. Αλλά και στις δυο περιπτώσεις ο εθνικισμός ήταν το βασικό τους αποκούμπι.
Η διαμαρτυρία κορυφώθηκε όταν συγκεντρώθηκαν στην Evromaidan 200.000 άνθρωποι αλλά στη συνέχεια άρχισε να φθίνει. Σ’ αυτή τη στιγμή, και καθώς απουσίαζαν άλλες οργανωμένες πολιτικές δυνάμεις από την κινητοποίηση, τον απόλυτο οργανωτικό έλεγχο τον απέκτησαν ο μαυροκόκκινος «Δεξιός Τομέας» και το πρώην Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα της Ουκρανίας, νυν Svoboda. Εμβληματική μορφή για τα μέλη του Δεξιού Τομέα είναι ο πρώην ακροδεξιός εθνικιστής ηγέτης Stepan Bandera, του οποίου η Ουκρανική Εθνικιστική Οργάνωση (OUN) συνεργάστηκε με τα χιτλερικά στρατεύματα εναντίον του Κόκκινου Στρατού και πήρε μέρος σε εγκλήματα εναντίον Εβραίων και Ρώσων. Θεμελιώδης ιδέα του «Δεξιού Τομέα» είναι ο ακραίος εθνικισμός όπως σε όλα τα φασιστικά κινήματα, καθώς και η ιδέα για μια εθνικά και γλωσσικά «καθαρή Ουκρανία». Η ηγεσία στο κόμμα αυτό βασίζεται στην αρχή του furerprinzip, και εκφράζεται στο πρόσωπο του ακροδεξιού εθνικιστή Dmytro Jarosch. Η δε πολιτική ιδεολογία του Svoboda εκφράζεται με το ναζιστικό «τρίπτυχο κράτος, ένας έθνος, ένας λαός», γι’ αυτό και το έμβλημά τους είναι τα σηκωμένα τρία από τα πέντε δάχτυλα του χεριού. Τέλος, η βία όπως σε όλα τα φασιστικά κόμματα και όπως ήδη ξέρουμε, αποδείχθηκε η μέθοδος επικράτησης τόσο για το «Δεξιό Τομέα» όσο και για το Svoboda. Επίσης έχει ιδιαίτερη σημασία πως αφού κατέλαβαν την εξουσία, τα πρώτα μέτρα που έλαβαν ήταν να περιορίσουν πολιτικές ελευθερίες (η απαγόρευση δράσης του ΚΚΟυ) και ατομικά δικαιώματα όπως η απαγόρευση χρήσης άλλης γλώσσας και ιδίως της ρωσικής, κ.ά. αλλά και ελληνικής, σε μια χώρα στην οποία το 17% – 25% του πληθυσμού είναι ρώσοι (όχι απλώς ρωσόφωνοι), και το 45% των οικογενειών μιλάει ρωσικά στο σπίτι.
Συνοπτικά, από όλα τα στοιχεία προκύπτει ότι ο Δεξιός Τομέας και το Soboda δεν είναι απλώς ακροδεξιές αλλά φασιστικές οργανώσεις, και μάλιστα χρηματοδοτήθηκαν αλλά και εφοδιάστηκαν με στρατηγική από το εξωτερικό και κυρίως από τις ΗΠΑ . Το τελευταίο φάνηκε ιδιαίτερα στη χρήση τακτικών έξυπνης δύναμης (smart power), δηλαδή στη χρήση (ίδιας) βίας από τη μια μεριά και προπαγανδιστικής αξιοποίησης της βίας (της κυβέρνησης ή της αποδιδόμενης σε αυτήν) από την άλλη, δια των ΜΜΕ. Αν και αποτελεί άλλη παράμετρο του ζητήματος σχετικά με το φασισμό, πρέπει να προστεθεί ότι όπως και σε άλλες χώρες, λ.χ. την Ελλάδα, οι σύγχρονοι αυτοί φασίστες είναι υπέρμαχοι και όχι πολέμιοι της ελεύθερης αγοράς, εξ ου και ο προσανατολισμός τους προς την γερμανοκρατούμενη, νεοφιλελεύθερη ΕΕ. Με άλλα λόγια αυτό που προσπαθούν οι ακροδεξιοί που έχουν καταλάβει την εξουσία, είναι να χτίσουν στην Ουκρανία είναι μια νέα Χιλή. Δηλαδή να ασκήσουν μια άκρως αυταρχική ή και φασιστική διακυβέρνηση στο πολιτικό επίπεδο και νεοφιλελεύθερη στο οικονομικό.
Το ερώτημα που τίθεται είναι: «μα καλά, όλοι αυτοί που εναντιώθηκαν στον Γιανουκόβιτς, υπό το πρίσμα του εθνικισμού ή πήραν μέρος στις διαδηλώσεις, είναι φασίστες;» Η απάντηση είναι όχι, ειδικά οι πρώτοι, δεν είναι φασίστες, αν και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τον Χίτλερ τον υποστήριξαν εκατομμύρια Γερμανοί και αυτοί τον ανέδειξαν στην ηγεσία της χώρας και τον υπηρέτησαν. Όχι δεν είναι λοιπόν όλοι οι Ουκρανοί που εναντιώθηκαν στο σύστημα Γιανουκόβιτς φασίστες. Όμως τους ένωνε μια κοινή βάση, ο εθνικισμός, απέναντι σε έναν κοινό εχθρό, το σύστημα Γιανουκόβιτς ή τους ανέχθηκαν για το λόγο αυτό.
Προκειμένου να το καταλάβουμε ας θυμηθούμε για λίγο το Σύνταγμα και τους «Αγανακτισμένους». Στην πάνω πλατεία ήταν οι φασίστες. Στην κάτω οι αριστεροί. Ωστόσο, οι δεύτεροι ανέχθηκαν τους πρώτους στο όνομα του κοινού αντιπάλου, παρά τις τεράστιες ιδεολογικές τους διαφορές. Στην Evromaidan του Κιέβου δεν υπήρχαν ούτε καν αυτές οι ιδεολογικές διαφορές. Σήμερα, πολλοί Ουκρανοί που ανέχθηκαν στις διαδηλώσεις τους φασίστες του Κιέβου, σήμερα (και εν όψει της ρωσικής απειλής) καλούν σε βοήθεια τη Δύση, προκειμένου να γλιτώσουν από το Jarosch και την παρέα του. Όμως δεν είναι μόνο που οι φασίστες ελέγχουν τα πιο σημαντικά υπουργεία (εσωτερικών, άμυνας, εισαγγελία, υπηρεσίες ασφαλείας κ.λπ.), αλλά ότι έχουν και θα επιδιώξουν τη δική τους ατζέντα, διαφωνώντας ακόμα και με τους υποστηρικτές τους στη Δύση: ένα άκρως αυταρχικό, αντιδημοκρατικό, ίσως και φασιστικό κράτος, του οποίου τα μεγαλύτερα θύματα θα είναι οι ίδιοι οι Ουκρανοί, με πρώτες τις άλλες εθνότητες.
Εξέγερση/επανάσταση ή πραξικόπημα;
Μια βδομάδα πριν τα αιματηρά γεγονότα έβλεπε κανείς καθαρά την προετοιμασία για βίαιη σύγκρουση με την αστυνομία των ομάδων (των περίφημων «Ομάδων Αυτοάμυνας») που έλεγχαν οργανωτικά την πλατεία Ανεξαρτησίας. Στρατιωτικές στολές, κράνη, αλεξίσφαιρα γιλέκα, περικνημίδες, όπλα, ασπίδες, ρόπαλα με καρφιά στην άκρη, σιδηρολοστοί κ.ά. ήταν τα εξαρτήματά τους. Και κυρίως, να εκπαιδεύονται 24 ώρες το 24ωρο στις άκρες της πλατείας στην τακτική των βίαιων συγκρούσεων. Από την κατεύθυνση της κατάληψης, το είδος και τη μορφή της οχύρωσης με οδοφράγματα καταλάβαινε εύκολα κάποιος ότι ο στόχος των βίαιων συγκρούσεων που προετοίμαζαν οι φασίστες του Κιέβου ήταν η κατάληψη των βασικών κτιρίων του πολιτικού συστήματος που ήταν ακριβώς απέναντι: της έδρας της κυβέρνησης, του Προεδρικού μεγάρου, του Κοινοβουλίου κ.λπ. Και τα βίαια γεγονότα, η επίθεση, ξεκίνησαν όταν διαφάνηκε ότι το πρόβλημα θα λυθεί ειρηνικά μετά τη συμφωνία κυβέρνησης και αντιπολίτευσης για πολιτικές μεταρρυθμίσεις και εκλογές. Οι πρόσφατες πληροφορίες που είδαν το φως της δημοσιότητας, για οργανωμένη προβοκάτσια στην οποία ελεύθεροι σκοπευτές πυροβολούσαν από το ελεγχόμενο από τον «Δεξιό Τομέα» ξενοδοχείο Ukraina, εναντίον αστυνομικών και διαδηλωτών, έρχονται να ενισχύσουν τα συμπεράσματα που βγαίνουν όταν βλέπει κάποιος διαδηλωτές, που έχουν υποστεί ειδική εκπαίδευση, να πυροβολούν αστυνομικούς ή να συγκρούονται βίαια μαζί τους χρησιμοποιώντας αυτοσχέδια όπλα.
Με δεδομένη λοιπόν αυτή τη συμφωνία κυβέρνησης – αντιπολίτευσης και με δεδομένη την προετοιμασία και τελικά τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας, δεν υπάρχει επίσης καμιά αμφιβολία ότι πρόκειται για πραξικόπημα. Όμως πρόκειται για ένα ιδιόμορφο πραξικόπημα. Είναι ένα πραξικόπημα που χρησιμοποίησε ως ξενιστή μια αντικυβερνητική διαδήλωση, η οποία εκτυλίχτηκε στο ίδιο μοτίβο με αντικυβερνητικές διαδηλώσεις σε πολλές άλλες χώρες, στις οποίες οι πολίτες ζητούσαν ελευθερία, δημοκρατία και δικαιώματα. Το κλειδί για να καταλάβουμε γιατί έγινε αυτή η μετάλλαξη είναι η ιδεολογική βάση αυτής της «αριστερού τύπου» διαδήλωσης από τη μια, και η απουσία διαφορετικών πολιτικών οργανώσεων που να επηρεάζουν την εξέλιξη, τους στόχους, τις μεθόδους κ.λπ. αυτής της διαδήλωσης από την άλλη. Ας φανταστούμε για παράδειγμα τι θα συνέβαινε, πως θα εξελίσσονταν η συγκέντρωση των «Αγανακτισμένων» αν απουσίαζαν από το Σύνταγμα οι αριστεροί διαδηλωτές, ο λόγος τους και οι μέθοδοι διαδήλωσης. Με άλλα λόγια, ότι συνέβη στην πλατεία Evromaidan ήταν μια ειρηνική, δημοκρατική εξέγερση η οποία για τους λόγους που προανέφερα, με την παρέμβαση των φασιστικών οργανώσεων μετετράπη σε φασιστικό πραξικόπημα.
Αυτό που μένει στη συνέχεια είναι να κατανοηθεί, ακολουθώντας τον Wallerstein, είναι πως αυτό το πραξικόπημα δεν θα είχε συντελεστεί αν δεν υπήρχε η εξωτερική παρέμβαση στη χώρα και η οικονομική, πολιτική και πιθανόν επιχειρησιακή του υποστήριξη. Και για να κατανοηθεί αυτό θα πρέπει επίσης να κατανοηθούν και οι λόγοι για τους οποίους προσφέρθηκε και προσφέρεται αυτή η υποστήριξη, από τη χώρα ή τις χώρες που την προσέφεραν, για διαφορετικούς λόγους η κάθε πλευρά. Κι επίσης, ότι αυτό που θα επηρεάσει το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι οι εσωτερικές διεργασίες αλλά αυτές που θα επικρατήσουν από το σύνθετο πλαίσιο των εξωτερικών παρεμβάσεων. Κι εδώ είναι που έχει σημασία η στάση της Ελλάδας τόσο ως παράγοντα των εξελίξεων όσο και ως θύμα τους.
* Ο Γιώργος Πλειός είναι καθηγητής στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών
Θα ακολουθήσει το δεύτερο μέρος της ανάλυσης του Γιώργου Πλειού αναφορικά με τους συσχετισμούς δυνάμεων μετά το δημοψήφισμα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου