Πρόκειται για ένα μέρος μια συζήτησης του Καστοριάδη με τα μέλη του Αντιωφελιμιστικού Κινήματος στις Κοινωνικές Επιστήμες (Mouvment Anti-utilitariste en Science Sociales – MAUSS) που έλαβε χώρα το 1994 και, αφού δημοσιεύτηκε το 1999 στα τεύχη 13 και 14 της Revue de MAUSS, κυκλοφόρησε πέρυσι σε αυτόνομο τόμο με τίτλο C.Castoriadis, Democratie et relativisme. Debat avec le MAUSS [Δημοκρατία και σχετικισμός. Συζήτηση με το MAUSS], Παρίσι, Mille et une nuits, 2012.
Το κομμάτι που δημοσιεύουμε είναι το δεύτερο μέρος μιας μετάφρασης του Ν.Μάλλιαρη και βρίσκεται στις σελίδες 95-128. (Τα σχόλια και οι διευκρινήσεις είναι της ΟμάδαςΠρόταγμα, από όπου και το κείμενο αναδημοσιεύεται: Τεύχος 3, σ.89-95. Το πρώτο μέρος βρίσκεται εδώ). Στη συζήτηση, πέραν του Καστοριάδη, συμμετείχαν οι A.Caille, J.Dewitte, C.Mouffe, S. Latouche, L. Basle, AM-. Fixot
Η ανάγκη δημιουργίας δημοκρατικών θεσμών
Ζακ Ντεβίτ: Αναγνωρίζω, σε όσα μόλις ειπώθηκαν, τις θέσεις σας που τις γνωρίζω καλά από πολύ παλιά. Συνεχίζω, ωστόσο, πάντοτε να εκπλήσσομαι από αυτό που μου φαίνεται, όλο και περισσότερο, ως η ριζοσπαστικότητα – εν πάση περιπτώσει βλέπετε τα πράγματα υπό το πρίσμα μιας απόλυτης εναλλακτικής -, η ακραία μορφή που δίνεται στην ιδέα της αυτονομίας, σε τέτοιο βαθμό ώστε, σε αυτό το σημείο, να καταλήγουμε να μην μπορούμε πλέον να αναγνωρίσουμε κάποια εγγενή αξία σε κανένα θεσμό και σε καμία μορφή αντιπροσώπευσης, έστω προσωρινών. Από τη μια πλευρά έχουμε μια απόλυτη αυτονομία και από την άλλη κάθε είδος θεσμοποίησης και αντιπροσώπευσης. Συνιστούν και αυτές όμως, εξίσου, κομμάτι της πολιτικής μας ιστορίας. Με αυτόν τον τρόπο κάθε εξωτερική πηγή θέσμισης αμφισβητείται.
Θα επιστρέψω σε ένα προηγούμενο σημείο της συζήτησης, σχετικό με τους νόμους, στο παράδειγμα Ιροκουά. Υπενθυμίσατε εκεί τη θεμελιώδη σας έννοια, τη θεμελιώδη φιλοσοφική σας θέση, τη ρητή αυτό-θέσμιση, κι εγώ αναρωτιέμαι – σε τελική ανάλυση ίσως και να είναι κοινοτοπία κάτι τέτοιο, οπότε ζητώ προκαταβολικά συγνώμη: δε θα μπορούσαμε όμως να φανταστούμε ότι θα ήταν δυνατό να αναγνωρίσουμε ελεύθερα ότι οι νόμοι μας είναι καλοί; Είναι απαραίτητο, με άλλα λόγια, αυτή η ιδέα περί αυτονομίας να οδηγεί σε ένα είδος ψυχαναγκασμού της αλλαγής; Σ’ αυτό το σημείο υπάρχει ο κίνδυνος να περάσουμε άθελά μας από την απαίτηση της ελευθερίας και της αυτονομίας σε κάτι, ενδεχομένως διαφορετικό. Μου φαίνεται ότι θα πρέπει να εμβαθύνουμε λίγο σε αυτή την πλευρά του ζητήματος. Κι εσείς ο ίδιος παραδέχεστε ότι δεν υπάρχει καθαρή πράξη αυτο0θέσμισης, παραδεχτήκατε πριν από λίγο ότι υπάρχει ένα όριο στη δυνατότητα δράσης μας, η οποία εξαρτάται λοιπόν από την περατότητά μας. Εντασσόμαστε σε κάποια παράδοση και αναγνωρίζουμε ότι ο κόσμος υπήρχε και πριν από εμάς. Δεν θα ήταν κατά συνέπεια, δυνατό να αναγνωρίσουμε ορισμένους νόμους ως σωστούς και καλούς, δίχως να έχουμε την απόλυτη ανάγκη να τους αλλάξουμε, ακόμα κι αν διατηρούμε πάντοτε αυτό το ενδεχόμενο, ή ακόμα κι αν είναι απαραίτητο;
Κ.Καστοριάδης: Φοβάμαι ότι πρόκειται για μια ακόμα παρεξήγηση. Από ό,τι φαίνεται δυσκολεύομαι πολύ να εξηγώ τις θέσεις μου, καθώς, πολύ συχνά, δε με αναγνωρίζω στις κριτικές που μου γίνονται. Η ίσως και να είμαι τυφλός απέναντι στον εαυτό μου. Πιστεύω ότι είμαι, παρ’ όλα αυτά, στο μέτρο του δυνατού, αυτόνομος στον τομέα της σκέψης. Μιλώ για τον εαυτό μου, τον Καστοριάδη. Τί θέλω να πω με αυτό; Δεν εννοώ, σε καμία περίπτωση, ότι έχω κάποιο ψυχαναγκασμό με την αλλαγή και ότι, ως εκ τούτου, κάθε πρωί σηκώνομαι, παίρνω όλα όσα έχω γράψει, τα ξεφυλλίζω και λέω στον εαυτό μου: τα έγραψα, άρα δε μπορούν να είναι πλέον αληθή, πρέπει να τα αλλάξω… Όχι, σε καμία περίπτωση. Το να είναι κανείς αυτόνομος σημαίνει, στο προσωπικό μου παράδειγμα, ότι συνεχίζω να σκέφτομαι, ότι που και που έχω καινούριες ιδέες, ότι ελπίζω πως θα συνεχίσω να έχω τέτοιες ιδέες – εκτός κι αν με προλάβει το Αλτζχάιμερ! – καο ότι επιτρέπω στον εαυτό μου να γράψει – όπως μου είχε συμβεί – ότι αυτό που έγραψα στο τάδε σημείο είναι λανθασμένο ή ανεπαρκές, ότι πρέπει να το ξαναδώ και να προχωρήσω περισσότερο. Αυτό το έχω κάνει. Γνωρίζετε τη σταδιοδρομία μου. Ξεκίνησα όντας μαρξιστής. Στη συνέχεια απέρριψα, κατ’ αρχάς την οικονομία του Μαρξ, μετά τη θεωρία του για την εργασία και την τεχνική, μετά την κοινωνιολογία του, μετά την αντίληψή του της ιστορίας και την φιλοσοφία του. Και στη συνέχεια άρχισα να ξαναπιάνω την ιστορία της φιλοσοφίας, να απορρίπτω πολλά πράγματα που δεχόμουν ως τότε κ.λπ., και συνεχίζω να το κάνω. Θα μπορούσα, για παράδειγμα, να πω το ίδιο σχετικά με τον Φρόιντ, για τον οποίο τρέφω τεράστιο σεβασμό. Είμαι ψυχαναλυτής, αλλά στο σημείο που βρίσκομαι σήμερα υπάρχουν πολύ λίγα αυστηρώς φροϊδικά στοιχεία σε αυτό που σκέφτομαι, σε αυτό που κάνω και σε αυτό που λέω στον τομέα της ψυχανάλυσης. Έτσι είναι. Δεν υπάρχει ψυχαναγκασμός της αλλαγής. Και δε φαντάζομαι ότι μια αυτόνομη κοινωνία θα ήταν μια κοινωνία κυριαρχούμενη από έναν τέτοιο ψυχαναγκασμό.
Τί είναι η αυτονομία; Είναι να μπορούμε ανά πάσα στιγμή να πούμε: είναι δίκαιος αυτός ο νόμος; Ετερονομία έχουμε όταν το ερώτημα «δεν εγείρεται», όπως λέμε στα δικαστήρια. Το ερώτημα δε θα τεθεί, απαγορεύεται. Αν είστε ένας θρησκευόμενος Εβραίος, δε μπορείτε να θέσετε το ερώτημα: είναι ή δεν είναι σωστές οι εντολές της Εξόδου και του Δευτερονομίου; Το ερώτημα στερείται νοήματος. Και στερείται νοήματος επειδή το όνομα του Θεού είναι Δικαιοσύνη και επειδή αυτοί οι νόμοι είναι ο λόγος του Θεού. Το να πούμε, κατά συνέπεια, ότι είναι άδικοι, είναι σα να λένε ότι ο κύκλος είναι τετράγωνος, Ορίστε. Εδώ βρίσκουμε την πιο ακραία και εξελιγμένη, την πιο λεπτή και επιβλητική μορφή· στην πραγματικότητα όμως το ίδιο ισχύει για όλες τις ετερόνομες κοινωνίες. Δεν πρόκειται, λοιπόν, να θέτουμε καθημερινά στην ημερησία διάταξη της συνέλευσης το σύνολο των υπαρχουσών νομικών διατάξεων και να καλούμε τον πληθυσμό είτε να τις επανεπικυρώσει είτε να τις αλλάξει. Αυτό που λέω είναι ότι, απλά, έχουμε να διαχειριστούμε την πιθανότητα – και πρόκειται για πραγματική και όχι απλώς δυνητική πιθανότητα – ότι οι θεσμοί θα μπορούσαν να αλλάξουν, δίχως να χρειάζονται, γι’ αυτό, οδοφράγματα, ποτάμια αίματος, αναστατώσεις και τα τοιαύτα.
Λέτε, επίσης, ότι κάθε θεσμοποίηση απορρίπτεται. Αυτό που λέω είναι ακριβώς το αντίθετο. Μια αυτόνομη κοινωνία είναι μια κοινωνία που έχει θεσμούς αυτονομίας, π.χ. αιρετούς άρχοντες. Προηγουμένως έλεγα ότι αυτούς τους αξιωματούχους τους δέχομαι· ότι όχι μόνο τους αποδέχομαι, αλλά υπερασπίζομαι και την αναγκαιότητα της ύπαρξής τους, με τη μόνη διαφορά ότι πρέπει να είναι ανακλητοί. Όλο το ζήτημα συμπυκνώνεται σε αυτό το «-τοι» του «ανακλητοί». Βλέπουμε εδώ σε πόσο τεράστιο βαθμό η πραγματική[10] ιστορία ξεπερνά όλες μας τις συζητήσεις. Διότι πρέπει, φυσικά, να περιλάβουμε στο Σύνταγμα τη ρήτρα: «κάθε αιρετός άρχοντας είναι ανακλητός από τους εντολείς του». Και θα την περιλάβουμε και στη δημοκρατική κοινωνία, έτσι όπως την αντιλαμβάνομαι. Αυτή όμως η ρήτρα δε λέει τίποτε από μόνη της. Καταρχάς, υπάρχει το ενδεχόμενο οι άρχοντες να είναι άψογοι ή, εν πάση περιπτώσει, τέλειοι, άρα τους αφήνουμε να εξαντλήσουν τη θητεία τους, τους επανεκλέγουμε κ.λπ. Υπάρχει όμως και το ενδεχόμενο να αρχίσουν οι άνθρωποι να αδιαφορούν. Και όπως το έχουμε δει τόσες και τόσες φορές, κατά τη διάρκεια απεργιών, φοιτητικών κινημάτων κ.λπ., οι γραμματείς κολλούν στο πόστο τους – όχι απαραίτητα επειδή το επεδίωξαν, αλλά επειδή οι υπόλοιποι λένε: εντάξει, υπάρχει ο Ντεβίτ, ο Καγιέ, ο Λατούς, θα τη βρουν την άκρη. Εμείς, πάμε κανένα σινεμαδάκι! Ποιο θεσμικό μέτρο όμως θέλετε να πάρουμε ενάντια σε αυτό; Μπορούμε, βέβαια, να πάρουμε ορισμένα θεσμικά μέτρα όπως μερικά που υπάρχουν ήδη, αλλά ξέρουμε τι μπορούν αυτά να δώσουν. Είναι σίγουρο ότι, ακόμα κι αν οι εκάστοτε αξιωματούχοι κολλούν στο πόστο τους, επειδή οι εντολείς δεν εξασκούν το δικαίωμά τους στην ανάκληση των εντολοδόχων τους, αυτοί οι τελευταίοι δεν έχουν τη δυνατότητα να κάνουν ό,τι θέλουν: υπάρχουν τα δικαστήρια, το Συμβούλιο της Επικρατείας, το Ελεγκτικό Συνέδριο κ.λπ. Βλέπουμε όμως κάθε μέρα στις εφημερίδες πόσο αδύναμα είναι αυτά τα μέσα ελέγχου. Πρέπει φυσικά να διατηρήσουμε τέτοιες δικλείδες ασφαλείας, αλλά δεν είναι αυτές που θα λύσουν το πρόβλημα. Η μόνη λύση είναι η δραστηριότητα των ανθρώπων. Δεν πρέπει ωστόσο να δούμε σε αυτή τη δραστηριότητα ένα θαύμα που είτε θα πραγματοποιηθεί είτε όχι… Η επιθυμία και η ικανότητα των πολιτών να συμμετέχουν στις πολιτικές διαδικασίες συνιστούν οι ίδιες πολιτικό πρόβλημα και πολιτικό καθήκον. Και κατά ένα μέρος έχουν να κάνουν με θεσμούς που τις προάγουν, τις επιβάλλουν και δημιουργούν πολίτες που τείνουν προς αυτές και όχι προς τη διασφάλιση των απολαύσεών τους. Ιδού λοιπόν αυτό που πρέπει να θεσμοποιήσουμε.
Α.Καγιέ: Δεν υπάρχουν άλλες ερωτήσεις; Εγώ θα ήθελα να επανέλθω σε ένα ερώτημα… Συγχωρέστε με, αλλά υπάρχουν ερωτήσεις που θα ήθελα εδώ και πολύν καιρό να σας θέσω…. Τώρα που σας έχω στο χέρι, θα το εκμεταλλευτώ χωρίς ντροπές… Σαντάλ….;
Η δημοκρατία, η αντιπροσώπευση και τα ανθρώπινα δικαιώματα
Σαντάλ Μουφ: Ναι, θα ήθελα να επανέλθω σε αυτό το ερώτημα. Γιατί συμπαθώ ιδιαίτερα πολλές από τις θέσεις σας, αλλά, πραγματικά, σε αυτό το ζήτημα κολλάει λίγο το πράμα… Είμαι πρόθυμη να παραδεχτώ, όπως κι εσείς, ότι η μόνη δημοκρατία είναι η άμεση δημοκρατία. Ας το δεχτούμε. Θα ήθελα, ωστόσο, αμέσως να πω που βρίσκονται τα όρια… Συμφωνώ απόλυτα ότι το επιχείρημα το σχετικό με τις διαστάσεις της κοινωνίας είναι ένα κακόπιστο επιχείρημα. Ωστόσο θα υπερασπιζόμουν, από την πλευρά μου αυτό που θα αποκαλούσα αντιπροσωπευτικό σύστημα, σε καμία περίπτωση όμως στη βάση τους επιχειρήματος για τις διαστάσεις των συγχρόνων κοινωνιών ή βασιζόμενη στα επιχειρήματα του Μπενζαμέν Κονστάν. Πιστεύω ότι, κατά βάθος, δεν έχουμε ακόμη πραγματικά επεξεργαστεί την πολιτική φιλοσοφία που θα μπορούσε να δικαιολογήσει αυτό το σύστημα – το αντιπροσωπευτικό καθεστώς – και ότι, ως εκ τούτου, θα έπρεπε να ψάξουμε για επιχειρήματα προς μια άλλη κατεύθυνση, τα οποία θα είχαν περισσότερο να κάνουμε με την υπεράσπιση της ατομικής ελευθερίας. Εξηγούμε: δεν υπάρχει δημοκρατία παρά άμεση, σύμφωνοι· εγγυάται όμως η [άμεση] δημοκρατία την ατομική ελευθερία; Μήπως είναι, ακριβώς, αναγκαίο προκειμένου να μπορέσουμε να τη διασφαλίσουμε, να έχουμε δίπλα στους δημοκρατικούς θεσμούς ορισμένους ακόμα θεσμούς οι οποίοι θα είχαν περισσότερο να κάνουν με αυτό που θα αποκαλούσα ερώτημα σχετικό με τον πλουραλισμό; Είναι γι’ αυτό λοιπόν που, κατά βάθος, για εμένα το καλύτερο καθεστώς είναι πάντοτε ένα μικτό καθεστώς.
Στις θέσεις σας, όπως και σε αυτές του Ρουσό, υπάρχει κάτι που με απασχολεί. Δεν στηρίζεται στην ιδέα ότι, κατά βάθος, ο «ένας αδιαίρετος» λαός, όταν αποφασίσει άμεσα μέσα σε αυτή την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, θα επιλέξει, αναγκαστικά, πολιτικές και θα πάρει αποφάσεις που θα διασφαλίσουν την ελευθερία όλων; Αυτό δεν είναι, τελικά, το ερώτημα που έθεσαν άνθρωποι σαν τον Τζον Στιούαρτ Μίλ (John Stuart Mill); Σε αυτό το σημείο νομίζω ότι η παράδοση που αποκαλώ πολιτικό φιλελευθερισμό έχει σημαντικά πράγματα να μας δώσει για να σκεφτούμε τη δημοκρατία σήμερα: είναι η υπεράσπιση των μειοψηφιών. Άλλωστε η Ελβετία είναι ένα καθεστώς πολύ πιο δημοκρατικό από άλλα, χωρίς ωστόσο, κάτι τέτοιο να εμποδίζει τη λήψη αποφάσεων πολύ προβληματικών, σε ό,τι έχει να κάνει, για παράδειγμα, με το ζήτημα των μεταναστών. Μήπως, δηλαδή, η θέση σας προϋποθέτει ακριβώς την ιδέα ενός είδους αγαθότητας της ενότητας του λαού, η οποία συνεπάγεται ότι αν αποφασίσουμε κάτι όλοι μαζί, θα πάρουμε απαραίτητα και ορθές αποφάσεις; Εγώ δεν πιστεύω κάτι τέτοιο και γι’ αυτό θεωρώ ότι, παράλληλα με αυτή την άμεση δημοκρατία, μας χρειάζονται και θεσμοί που δεν είναι δημοκρατικοί – σύμφωνοι, δεν θα είναι δημοκρατικοί -, οι οποίοι, παρ όλα αυτά, θα μας επιτρέψουν, υπό ορισμένες συνθήκες, τη διασφάλιση της ατομικής ελευθερίας κι ενός ορισμένου πλουραλισμού.
K. Καστοριάδης: Θα ήθελα να τοποθετηθώ σε αυτό το ζήτημα. Υπάρχουν όμως άλλες ερωτήσεις;
Α. Καγιέ: Κι εγώ, προηγουμένως, μίλησα στο ίδιο πνεύμα με τη Σαντάλ Μουφ. Προσωπικά είμαι απόλυτα σύμφωνος με τη διεκδίκηση της άμεσης δημοκρατίας. Έχει ολοκληρωτικά εξαφανιστεί από το πεδίο της γαλλικής διανόησης εδώ και πάρα πολύ καιρό· εκτός από εσάς, κανείς άλλος δε αναφέρεται πλέον στην άμεση δημοκρατία. Παρ’ όλα αυτά, πιστεύω ότι είναι θεμελιώδης. Κι εγώ όμως έχω μια δυσκολία να αποδεχτώ τη διατύπωσή σας, καθώς δεν πιστεύω ότι η άμεση δημοκρατία θα μπορούσε να αντικαταστήσει ένα καθεστώς αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Θεωρώ ότι θα πρέπει να εγκαθιδρύσουμε την άμεση δημοκρατία όχι στην θέση των καθεστώτων της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, αλλά ως συμπλήρωμά τους, για τους ίδιους, πάνω κάτω, λόγους που ανέφερε η Σαντάλ. Γιατί ένα καθεστώς αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, για το οποίο μπορεί κανείς να πει ότι δεν είναι δημοκρατικό, παραμένει, παρ’ όλα αυτά, απαραίτητο; Καταρχάς, για λόγους που πρέπει να αναλυθούν και δεν αποτελούν κάποιο ιδιαίτερο μυστήριο. Ποιος είναι ο βασικός λόγος; Που στηριζόταν η αρχαία άμεση δημοκρατία; Στηριζόταν ουσιωδώς στην αυτοχθονία, στο γεγονός ότι οι άνθρωποι είχαν την ίδια καταγωγή, ότι προέρχονταν από την ίδια ράτσα, την ίδια κουλτούρα, το ίδιο χώμα, ότι είχαν κοινές αξίες που επέτρεπαν την ομοιογένεια – την οποία, άλλωστε, προϋποθέτει και το πολιτικό σύστημα του Ρουσό, που είναι μια δημοκρατία μικρών παραγωγών -, αυτό το ερώτημα, λοιπόν, είναι το εξής απλό: εγείρεται όταν δεν υπάρχει πλέον αυτή η αυτοχθονία, αυτή η ενότητα, η οικονομική, η πολιτιστική, κοινωνική ομοιογένεια και όταν, κατά συνέπεια, πρέπει να φέρουμε σε επαφή κοινωνικές ομάδες εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους. Το ερώτημα τίθεται σε ένα μετα-επίπεδο[11], και υπό αυτή την έννοια προφανώς και δε μπορεί να λυθεί πια μόνο από την άμεση δημοκρατία. Μας χρειάζεται μια άλλη διάσταση – η οποία θα μπορούσε να αποτελείται από ένα μικτό καθεστώς -, μια άλλη αρχή. Το λέτε άλλωστε κι εσείς ο ίδιος: όπως και να ‘χει, χρειάζονται θεσμοί που θα δημιουργούν την άμεση δημοκρατία. Προφανώς, αλλά κάτι τέτοιο σημαίνει ότι οι εν λόγω θεσμοί δεν μπορούν να θεμελιωθούν από την άμεση δημοκρατία…
Κ.Καστοριάδης: Καταρχάς, η άμεση δημοκρατία, το δημοκρατικό καθεστώς το οποίο εγώ έχω κατά νου, δεν είναι ο επίγειος παράδεισος. Δεν είναι το τέλειο καθεστώς και δε γνωρίζω, άλλωστε, τι σημαίνει «τέλειο καθεστώς». Δεν πρόκειται για ένα καθεστώς το οποίο έχει, από κατασκευής, ανοσία απέναντι σε κάθε λάθος, σε κάθε υπερβολή, τρέλα ή έγκλημα. Οι Αθηναίοι διέπραξαν τέτοια, το ίδιο και οι Γάλλοι το 1793. Στη Βόρειο Αμερική [κατά τη διάρκεια της Αμερικανικής Επανάστασης] η κατάσταση ήταν λιγότερο ακραία, αλλά εν πάση περιπτώσει… Δεν πρόκειται, λοιπόν, για κάτι τέτοιο. Μιας όμως και θίγουμε αυτό το σημείο, δεν πρόκειται να ξεχνάμε ότι υπερπληθώρα αντίστοιχων λαθών, υπερβολών, τρέλας και εγκλημάτων έχουν να επιδείξουν και τα υπόλοιπα καθεστώτα, συμπεριλαμβανομένων μάλιστακαι των αντιπροσωπευτικών καθεστώτων. Οι αντι-κομμουνιστικοί νόμοι στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, ψηφίστηκαν με απόλυτη νομιμότητα από τη Βουλή των Αντιπροσώπων και τη Γερουσία. Πριν από κάποια χρόνια έγραψα μια φράση που, απ’ ότι έχω γράψει, είναι αυτή που μου αρέσει περισσότερο: «Τίποτα και κανείς δε μπορεί να προστατεύσει την ανθρωπότητα από την ίδια της την τρέλα»[12]. Ούτε η δημοκρατία, ούτε φυσικά η μοναρχία – διότι η μοναρχία είναι η τρέλα του μονάρχη, ο Λουδοβίκος ο ΙΕ’, οι συνωμοσίες, οι μυστικοσύμβουλοι…
Τι λέμε, λοιπόν, για την υπεράσπιση των ατόμων και των μειονοτήτων; Μα συμφωνώ απόλυτα με όσα είπατε, σας παραπέμπω μάλιστα, ακόμα μια φορά στο κείμενό μου «Πεπραγμένα και πρακτέα». Χρειάζονται ενισχυμένες διατάξεις – συνταγματικού τύπου, υπό την έννοια ότι η αναθρώρησή τους, θα ήταν, για παράδειγμα, εφικτή υπό συνθήκες αυστηρότερες από ό,τι συνήθως θα απαιτούσε ενισχυμένες πλειοψηφίες, αν θέλετε πιο μακροπρόθεσμες προθεσμίες, ούτως ώστε να υπάρχει μεγαλύτερο χρόνος για σκέψη και διαβούλευση – οι οποίες θα διασφάλιζαν τις ατομικές ελευθερίες, αυτό που σήμερα αποκαλούμε δικαιώματα, τα οποία περιλαμβάνουν το habeas cospus, ορισμένους κανόνες – όπως αυτός που από την εποχή των Ρωμαίων λέει ότι δεν υπάρχει έγκλημα ούτε ποινή δίχως έναν προϋπάρχοντα νόμο[13]. Όλα αυτά μπορούν και πρέπει να εμπλουτιστούν, εφόσον είναι ανεπαρκή. Αντίστοιχα, μπορούμε να επεξεργαστούμε διατάξεις που θα προστατεύουν τις μειονότητες, διαφορετικές μάλιστα κατηγορίες μειονοτήτων, οι οποίες θα αποτελούν κομμάτι του Συντάγματος. Προτείνουμε όμως ένα Σύνταγμα που δε θα μπορούσε να αναθεωρηθεί με κανέναν τρόπο; Φυσικά και όχι. Διότι, ακόμα κι αν το ίδιο δεν το προβλέπει , το Σύνταγμα θα αναθεωρηθεί με την ισχύ των όπλων. Για παράδειγμα, εδώ στη Γαλλία βρισκόμαστε στο πέμπτο αβασίλευτο Σύνταγμα, χωρίς να λάβουμε υπόψη τα ενδιάμεσα μοναρχικά Συντάγματα. Προσωπικά δεν ξέρω πόσες άλλες χώρες είχαν σαράντα Συντάγματα τα οποία κατέληξαν όλα τους απλά κουρελόχαρτα. Η ιδέα ενός μη αναθεωρήσιμου Συντάγματος είναι παράλογη τόσο από λογικής απόψεως όσο και σε επίπεδο γεγονότων. Όπως δε μπορείτε να εμποδίσετε τους Ελβετούς να περιορίσουν με δημοψήφισμα την είσοδο των μεταναστών στη χώρα, έτσι δε θα μπορέσετε ποτέ να εμποδίσετε το λαό να πει, μια μέρα – αναφέρω επίτηδες κάτι γελοίο – ότι «Όλα τα άτομα με ύψος κάτω του 1,60 και άνω του 1,90 στερούνται του εκλογικού δικαιώματος». Δεδομένου ότι θα αποτελούσαν την απόλυτη πλειοψηφία, θα μπορούσαν πολύ εύκολα να ψηφίσουν μια τέτοια διάταξη. Τί θα κάνετε; Εγώ θα ήμουν αντίθετος και θα πολεμούσα μέχρι θανάτου ενάντια σε αυτή τη διάταξη, προσπαθώντας να κινητοποιήσω τους ανθρώπους εναντίον της. Αν δέχεστε την αρχή της πλειοψηφίας, δέχεστε επίσης, αναγκαστικά, ότι, παρ’ όλες τις εγγυήσεις, υπάρχει πάντοτε το ενδεχόμενο οι άνθρωποι να τρελαθούν και να κάνουν αυτό ή το άλλο. Ο Χίτλερ βέβαια δεν ανέβηκε στην εξουσία μέσω μιας πλειοψηφίας, αλλά η κατάσταση ήταν πάνω-κάτω αυτή. Τι έπρεπε λοιπόν να κάνουμε; Να στερήσουμε τους Γερμανούς από το δικαίωμα στην ψήφο; Αυτό ακριβώς είναι η κίνηση της ιστορίας. Μπορούμε να την πολεμήσουμε αλλά δε μπορούμε να προστατευτούμε από αυτήν μέσω νομικών διατάξεων.
Αυτό όμως που δεν καταλαβαίνω καθόλου – και το οποίο θεωρώ πως αποτελεί ένα σόφισμα του συλλογισμού τόσο του δικού σας όσο και του Καγιέ -, είναι ο λόγος για τον οποίο υποτίθεται ότι το γεγονός πως η δημοκρατία είναι αντιπροσωπευτική και όχι άμεση, συνιστά μια επιπλέον εγγύηση. Αυτή τη στιγμή έχουμε ένα Κογκρέσο, στις ΗΠΑ, που ετοιμάζεται να διαπράξει – αν τελικά το κάνει – τερατώδη πράγματα[14]… Πιστεύω ότι αυτά που λέτε προέρχονται από ια ιδεολογική παράδοση επανερμηνείας της Αρχαιότητας, η οποία αποτέλεσε τη μια εκ των δύο ερμηνειών ανάμεσα στις οποίες ταλαντεύτηκε η Δύση: πρόκειται για την παράδοση που παρουσιάζει τον αθηναϊκό δήμον στις στιγμές τρέλας του, όταν καταδίκαζε τους στρατηγούς των Αργινουσών ή λάμβανε την τάδε ή τη δείνα τερατώδη απόφαση, και η οποία ξεχνά όλες τις υπόλοιπες αποφάσεις που πήρε αυτός ο ίδιος δήμος κατά τη διάρκεια ενός αιώνα και οι οποίες οδήγησαν σε μια σειρά θαυμάτων τα οποία όλοι γνωρίζουμε. Ο δήμος των Αθηνών επέδειξε στιγμές αφροσύνης, αλλά το ίδιο ισχύει και για εκλεγμένα αντιπροσωπευτικά σώματα τα οποία πήραν κακές αποφάσεις… Δε βλέπω για ποιο λόγο – και σας παρακαλώ να ξανασκεφτείτε λίγο αυτό το σημείο – ένα αντιπροσωπευτικό καθεστώς θα εγγυόταν καλύτερα τις ατομικές ελευθερίες. Τις ατομικές ελευθερίες δεν τις εγγυώνται οι αντιπρόσωποι αλλά οι συνταγματικές διατάξεις. Και αν το Σύνταγμα έχει ισχύ, αν είμαστε σίγουροι ότι, επί παραδείγματι, στις ΗΠΑ ή στη Γαλλία η επαναφορά της δουλείας είναι σήμερα αδύνατη ή ιδιαίτερα απίθανη – καθώς τίποτα δεν είναι αδύνατο -, αυτό δε συμβαίνει επειδή το λέει το Σύνταγμα· αν το πιστεύαμε αυτό, θα ήμασταν κρετίνοι. Αυτό συμβαίνει, αντίθετα, επειδή γνωρίζουμε ότι αν προτεινόταν να επανέλθει η δουλεία, η συντριπτική πλειοψηφία του λαού θα ήταν έτοιμη να πολεμήσει προκειμένου να την εμποδίσει.
Με συνδέετε με το Ρουσό, όπως άλλωστε κι ο Καγιέ. Δεν έχω όμως καμία σχέση με το Ρουσό σε ό,τι αφορά εν πεοκειμένω: μπορεί να παραθέτω συχνά τη φράση στην οποία ο Ρουσό ασκεί κριτική στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, αλλά δε συμφωνώ καθόλου με τις απόψεις του για τη συλλογική βούληση, την απαγόρευση των τάσεων κ.λπ. Αυτά που λέω δεν έχουν καμία σχέση με όλα αυτά… Έχω όμως την εντύπωση ότι υπάρχει κάτι πολύ σημαντικό σε αυτά που λέτε και ότι αξίζει τον κόπο να διασαφηνίσουμε – και σε αυτό το σημείο υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα στη σύγχρονη δημοκρατία, ανάμεσα στα σύγχρονα πολιτικά καθεστώτα και σε αυτά της αρχαιότητας. Είναι η αντίληψή μας για τους αντιπροσώπους ως αντιπροσώπους ιδιαιτέρων συμφερόντων. Αυτή η διάσταση είναι όντως νεοτερική και υπό μια άποψη με βρίσκει αντίθετο. Είναι μεγάλη συζήτηση, αλλά θα ξαναπιάσω ένα παράδειγμα που μου αρέσει πολύ. Στους νόμους της αρχαίας Αθήνας υπήρχε μια διάταξη, την οποία αναφέρει, νομίζω ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά [1330a 20, η οποία έλεγε ότι, κάθε φορά που η συνέλευση του λαού έπρεπε να αποφασίσει αν θα γίνει ή όχι πόλεμος ενάντια σε μια γείτονα πόλη, οι πολίτες που κατοικούσαν στις παραμεθόριες περιοχές δεν είχαν δικαίωμα συμμετοχής στην ψηφοφορία. Γιατί; Διότι δε θα μπορούσα να ψηφίσουν ειλικρινά, εκτός κι αν τους υποβάλλαμε σε ένα double dind που θα τους οδηγούσε στην ψύχωση. Ή ψηφίζουν ως πολίτες, ξεχνώντας ότι τα λιόδεντρα τους θα καταστραφούν, τα σπίτια τους θα καούν κ.λπ., πράγμα επίπονο γι' αυτούς ή, από την άλλη πλευρά, ψηφίζουν ως ιδιοκτήτες των σπιτιών και των ελαιώνων τους κ.λπ., αδιαφορώντας για τα συμφέροντα της πόλης. Αυτό που πραγματοποιείται διαρκώς μέσα στη σύγχρονη κοινωνία είναι η δεύτερη υπόθεση. Λένε ότι οι αντιπρόσωποι είναι αντιπρόσωποι του λαού... Δεν ισχύει όμως κάτι τέτοιο. Δείτε τι συμβαίνει, στην πραγματικότητα, χρειάζεται εδώ λίγη πολιτική κοινωνιολογία επί του συγκεκριμένου. Τι είναι τα μέλη του αμερικανικού Κογκρέσου; Τί είναι οι γάλλοι βουλευτές; Τί υπερασπίζονται πρώτα από όλα; Υπερασπίζονται τα συντεχνιακά αιτήματα των εκλογέων τους. Το αμερικανικό Κογκρέσο θα πει ότι πρέπει να διατηρήσουμε τα δάνεια προς τη Μπόιγκ, διότι πρόκειται για το Σιάτλ, την πολιτεία της Ουάσινγκτον, ότι πρέπει να διατηρήσουμε αυτή τη βάση στο Τέξας, επειδή δίνει δουλειά σε δέκα χιλιάδες άτομα στην περιοχή κ.λπ. Κι εδώ μιλάμε απλώς τοα το λαό. Υπάρχουν όμως και συμφέροντα πολύ πιο συμπαγή... Πίσω από την τρέχουσα εικόνα υπάρχει η αποδοχή αντικρουόμενων συμφερόντων μέσα στην κοινωνία και η ιδέα ότι, μέσω της αντιπροσώπευσης, μέσω αυτού του καθεστώτος έμμεσης δημοκρατίας, οι αντιπρόσωποι των συμφερόντων μπορούν να διαπραγματευθούν μεταξύ τους λύσεις και συμβιβασμούς. Ποιο είναι όμως το αποτέλεσμα; Είναι η σύγχρονη κατάσταση, όπου κυριαρχούν οι συμβιβασμοί και τα give and take - «Έγινε, εντάξει, θα αυξήσουμε τόσο τις αγροτικές επιδοτήσεις, υπό τον όρο να δεχθείτε αυτό». Είναι αυτή η απόλυτη πολιτική αδυναμία των βουλευτών που εμποδίζει τη λήψη οποιασδήποτε απόφασης και κάνει όλους τους πολιτικούς να βγάζουν λόγους σχετικά με τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, οι οποίες δεν πραγματοποιούνται ποτέ.
Συμφωνώ, κατά συνέπεια μαζί σας, όταν λέτε ότι δεν πρέπει να προβλέπουμε την ύπαρξη ιδιαιτεροτήτων μέσα στην κοινωνία, ότι δεν πρέπει να μιλάμε με όρους ενοποιημένης κοινωνίας, ότι πρέπει να βρούμε ένα μέσο για την προάσπιση αυτών των δικαιωμάτων στο μέτρο του λογικού. Πρέπει όμως να διατηρήσουμε - και σ' αυτό είμαι εντελώς ανυποχώρητος - την ενότητα του πολιτικού σώματος ως πολιτικού σώματος που στοχεύει στο γενικό συμφέρον της κοινωνίας και όχι, για παράδειγμα σε αυτό των οινοπαραγωγών της Νότιας Γαλλίας. Οι οινοπαραγωγοί της Νότιας Γαλλίας είναι φυσικά απόλυτα σεβαστοί, πρέπει να τους προστατεύσουμε, αλλά δε μπορούμε να τους βάλουμε πάνω από τα συμφέροντα της συλλογικότητας στο σύνολό της.
[10] Σ.τ.μ.: με την «πραγματική» αποδίδουμε το γαλλικό επίθετο effective, που αλλού έχει αποδοθεί και ως «ενεργός», όταν συνιστά επιθετικό προσδιορισμό της πραγματικότητας (π.χ. από τον Κ.Σπαντιδάκη: βλ. Κ.Καστοριάδης, Η «ορθολογικότητα» του καπιταλισμού, Αθήνα, Ύψιλον, 1998, κεφ. «Η ενεργός πραγματικότητα της καπιταλιστικής οικονομίας»). Ο εν λόγω όρος είναι καίριας σημασίας στον Καστοριάδη. Αυτό που ο Κ. αποκαλούσε effective, δηλαδή «πραγματική» ή «συγκεκριμένη» πραγματικότητα είναι το επίπεδο της συγκεκριμένης απτής κοινωνικο-ιστορικής πραγματικότητας, πέρα από τις φιλοσοφικές εξορθολογίσεις και τα σχήματα που συχνά της προβάλλουμε είτε – στην καλύτερη περίπτωση – για να την κατανοήσουμε πιο εύκολα είτε – στη χειρότερη – για να τη συγκαλύψουμε. Ο ίδιος επεξεργάστηκε ένα μεγάλο μέρος των δικών του ιδεών στα πλαίσια της προσπάθειας να υπερβεί μια σειρά τέτοιων συγκαλύψεων: από την κριτική του στους σταλινικούς οι οποίοι έκρυβαν την πραγματικότητα των σχέσεων παραγωγής στις ανατολικές χώρες πίσω από τις νομικές μορφές της ιδιοκτηρίας, μέχρι την κριτική στους φιλοσόγους, που υποκαθιστούν την πραγματική ιστορία με την ιστορία των ιδεών, αλλά και την κριτική στους φιλελεύθερους, που συγκαλύπτουν την κοινωνική πραγματικότητα πίσω από τις νομικές/συνταγματικές μορφές, αποκαλώντας «δημοκρατίες» τα σημερινά ολιγαρχικά καθεστώτα.
[11] Σ.τ.μ.: προφανώς στο σημείο αυτό ο Α.Καγιέ κάνει έναν παραλληλισμό ανάμεση στην πολιτική θεωρία και στις διάφορες επιστήμες. Στην περίπτωση των λευεταίων, η προσθήκη του προθέματος «μετά» στο όνομα της αντίστοιχης επιστήμης (μεταψυχολογία, μεταμαθηματικά κ.λπ.) σηματοδοτεί τη δημιουργία ενός νέου κλάδου ή πεδίου έρευνας, το οποίο ασχολείται με τις θεμελιώδεις οντολογικές ή επιστημολογικές προυποθέσεις της σχετικής επιστήμης.
[12] «Κανείς δεν μπορεί να προστατέψει την ανθρωπότητα από την τρέλα ή την αυτοκτονία». («Η ελληνική πόλις και η και η δημιουργία της δημοκρατίας» [1983], Χώροι του ανθρώπου, μτφρ. Ζ. Σαρίκας, Αθήνα, Ύψιλον, 1995, σ.199)
[13] Σ.τ.μ.: Nullum crimen, nulla poena sine lege («κανένα έγκλημα, καμία ποινή χωρίς υφιστάμενο νόμο») είναι το σχετικό ρητό, το οποίο συστηματικοποιήθηκε στη νεότερη εποχή, κατά το 19ο αιώνα, από τον γερμανό ποινικολόγο Paul Johann Anselm Ritter von Feuerbach, κατά τη σύνταξη του βαυαρικού Ποινικού Κώδικα του 1813, ως «nullun crimen, nulla poena sine praevia lege poemali». Από τότε θεωρείται βασική αρχή του σύγχρονου Παοινικού Δικαίου. Δεν πρόκειται όμως απλά για μια νομική ρύθμιση, αλλά για μια πολιτική αντίληψη που θεμελιώνει το κράτος δικαίου. Αποτελεί μια από τις βασικότερες αρχές του κράτους αυτού, την αρχή της νομιμότητας, γι’ αυτό και συμπεριλαμβάνεται στα περισσότερα Συντάγματα αλλά και δειθνείς διακηρύξεις και σύμφωνα που προσπατεύουν τις ατομικές ελευθερίες. Σε επίπεδο συνταγματικό θεωρείται ως εγγύηση απέναντι σε κάθε καταχρηστική και αυθαίρετη εξουσία. Θεωρείται κατάκτηση του φιλελεύθερου κράτους και δεν μπορεί να καταργηθεί για λόγους δημοσίου συμφέροντος, ούτε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Γι’ αυτό και τη βρίσκουμε σε άρθρα των βασικών συνταγμάτων και διακηρύξεων των Επαναστατών του 18ου αιώνα. (Αμερικανική, Γαλλική κ.λπ.), ενώ υπάρχει ήδη, σε μια γενική μορφή, στην αγγλική Magna Carta του 1215
[14] Πρόκειται, χωρίς αμφιβολία για τις προσπάθειες που κατέβαλε το 1994-95 η ρεπουμπλικανική πλειοψηφία μέσα στο Κογκρέσο για να επιβάλει έναν αυστηρό ισοσκελισμό προυπολογισμού στην κυβέρνηση Κλίντον, μέσω μιας σημαντικής μείωσης της κοινωνικής πρόνοιας και της ιατρικής κάλυψης των φτωχότερων στρωμάτων (σημείωση του γάλλου επιμελητή).
http://eagainst.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου