Παραγουάη
Η Ασουνσιόν ελπίζει να επανενταχθεί στην Κοινή Αγορά του Νότου (το Mercosur, που έχει επίσης μέλη την Αργεντινή, τη Βραζιλία, την Ουρουγουάη και τη Βενεζουέλα) στο πλαίσιο της διάσκεψης κορυφής που θα γίνει στις 17 Ιανουαρίου. Η Παραγουάη εκδιώχθηκε τον Ιούνιο του 2012, μετά την ανατροπή του προέδρου Φερνάντο Λούγο -ένα πραξικόπημα που ωφέλησε κυρίως τα πραγματικά αφεντικά της χώρας : τους παραγωγούς της σόγιας.
Είναι 24 Αυγούστου κι ένας παγωμένος αέρας ξυρίζει τα πρόσωπα. Εκατόν
οχτώ οικογένειες χωρισμένες σε « ταξιαρχίες » έχουν κάνει πάλι κατάληψη
στη γη της κοινότητας Ναράνχι Το, από όπου οι δυνάμεις της τάξης τούς
έχουν διώξει άλλες τέσσερεις φορές έως τώρα. Κάτω από μια συστάδα
δέντρων στήνουν πρόχειρες σκηνές ανάμεσα σε κοπάδια και μπόγους από
ρούχα. « Από αύριο κιόλας, θα αρχίσουμε να φυτεύουμε είδη πρώτης ανάγκης »,
ανακοινώνει ο ομαδάρχης Χόρχε Μερκάδο με μια σιγουριά που δε μοιάζει να
την πιστεύει απόλυτα. Η δύναμη των αναμνήσεων τον παρασύρει. Ο
τελευταίος διωγμός ήταν ιδιαίτερα βίαιος : « Οι αστυνομικοί έκαψαν 124 καλύβες ! Έκλεψαν τα ζώα, τις κότες, σκότωσαν τα γουρούνια… ».
Το 1967, ο δικτάτορας Αλφρέδο Στρέσνερ είχε δωρίσει αυτή τη γη σε
ένα Γερμανό, τον Έριχ Βέντρι. Την « κληρονόμησαν » τα παιδιά του, ο
Ράινερ και η Μαργκαρίτα. Ανήκει όμως εξίσου και στο κράτος. « Εξακριβώνουμε τι έχει αποκτηθεί με νόμιμο τρόπο και τι όχι », εξηγεί ο Μερκάδο. « Έχουμε εμπειρία ετών που μας επιτρέπει να επανακτήσουμε κομμάτι – κομμάτι το έδαφος της Παραγουάης ». Την ώρα που εξακολουθεί να αναλύει λεπτομερώς το πόσο άγρια αρπακτικά είναι οι terratenientes (μεγαλογαιοκτήμονες) και οι sojeros(παραγωγοί
σόγιας), ένα σκοτεινό σύννεφο καταπίνει την άκρη του καταυλισμού. Οι
χωρικοί, συγκεντρωμένοι γύρω από τις τσαγέρες που βράζουν με θόρυβο,
ρουφούν απολαυστικά το μάτε τους, αφήνοντας το ζεστό υγρό να κυλήσει
αργά μέσα τους.
Στους αγρούς επικρατεί αναστάτωση. Οι μικροί και μεσαίοι παραγωγοί στους οποίους, ιστορικά, οφείλει τη διατροφή της η χώρα, αποτελούν εμπόδιο στην επέκταση αυτού του τομέα που είναι στραμμένος στις εξαγωγές. Υπάρχουν πάντως πολλοί τρόποι για να κυνηγήσει κανείς όσους εμποδίζουν τη μαζική φύτευση. « Ο πιο απλός είναι να αγοράσεις τη γη τους », σχολιάζει ο οικονομολόγος Λουίς Ρόχας. « Προσφέρουν στον αγρότη ένα ποσό που δεν έχει ξαναδεί στη ζωή του. Φαντάζεται πως αυτό είναι ολόκληρη περιουσία, φεύγει για την πόλη, το ξοδεύει όλο μέσα σε τρεις – τέσσερεις μήνες και προστίθεται κι αυτός στα πλήθη των εξαθλιωμένων, αφού δουλειές δεν υπάρχουν ».
Και η σόγια απλώνει ουρές από συρματοπλέγματα.
Κοινότητες ολόκληρες μεταναστεύουν εξαιτίας της καταστροφής που προκαλεί η αποψίλωση των δασών. Αλλού, οι αεροψεκασμοί με εντομοκτόνα μολύνουν τις καλλιέργειες στην παραμεθόριο, δηλητηριάζουν το νερό, αναγκάζουν τα ζώα να διανύσουν χιλιόμετρα σε αναζήτηση βοσκότοπου, να ξύνουν τους τελευταίους θάμνους, να μουγκρίζουν γοερά. Εμετοί, διάρροιες, πονοκέφαλοι… Όσοι αγρότες μένουν κοντά, ανήμποροι, πουλούν τα χωράφια τους για ένα κομμάτι ψωμί.
Και η σόγια καταβροχθίζει χωριά και οικισμούς.
Το 1996, η μεταλλαγμένη της μορφή, ο σπόρος « roundup ready » της Monsanto, κάνει την εμφάνισή της στην Αργεντινή από όπου εξαπολύει επεκτατικό πόλεμο χωρίς την έγκριση της κυβέρνησης σε Βραζιλία, Βολιβία και Παραγουάη, με τη μεγάλη βοήθεια των εντομοκτόνων που είναι θανατηφόρα για το περιβάλλον [1 ].
Και η σόγια πλημυρίζει πεδιάδες και σαβάνες –αδυσώπητη παλίρροια.
Κάποιες νησίδες ανυπότακτων επιμένουν να διεκδικούν τα δικαιώματά τους. « Η κυβέρνηση τους εκτοπίζει με το πρόσχημα ότι ικανοποιεί τα αιτήματά τους », λέει με ένα μορφασμό η Πέρλα Άλβαρες από το Συντονιστικό Γυναικών, Αγροτών και Ιθαγενών (Conamuri). « Τους παρκάρουν στην καρδιά ενός δάσους που θα πρέπει να ξεχερσώσουν, καμιά ογδονταριά χιλιόμετρα από τον πλησιέστερο δρόμο, χωρίς κέντρο υγείας, χωρίς τίποτα… ». Όταν ορισμένοι, παρόλα αυτά, στυλώνουν τα πόδια ή επανακαταλαμβάνουν τα γόνιμα εδάφη που τους έχουν κατασχέσει, η αγρομπίζνες αμολάει τα σκυλιά της. « Από την αρχή της δημοκρατικής περιόδου, το 1989, μέχρι σήμερα », καταγγέλλει ο δικηγόρος Ούγο Βαλιέντε, από το Συντονιστικό Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Παραγουάης (Codehupy), « έχουν καταγραφεί 116 περιπτώσεις δολοφονιών ή εξαφανίσεων ηγετών ή αγωνιστών αγροτικών οργανώσεων ». Εκτός από τους πράκτορες του κράτους, οι ιδιωτικοί φύλακες των μεγαλογαιοκτημόνων, οι matones (φονιάδες) δρουν σε καθεστώς πλήρους ατιμωρησίας.
Και η σόγια προχωρεί, η σόγια επευλαύνει χωρίς σταματημό.
Οι terratenientes, οι οποίοι έχουν μεγάλη επιρροή, είναι πολύ καλά οργανωμένοι και έχουν διεισδύσει για τα καλά στα δύο μεγάλα παραδοσιακά κόμματα –την Εθνική Δημοκρατική Ένωση [ANR ή κόμμα Colorado (πολύχρωμο), το οποίο βρισκόταν αδιάκοπα στην εξουσία από το 1946 ώς το 2008 κι επανήλθε στα πράγματα το 2013] και το Αυθεντικό Φιλελεύθερο Ριζοσπαστικό Κόμμα (PLRA). Διάγουν πολυτελέστατο βίο κι έχουν στην κατοχή τους ιδιωτικές πίστες προσγείωσης και δικά τους αεροπλάνα. Ο όμιλος του Βραζιλιάνου Τρανκίλο Φαβέρο, του « βασιλιά της σόγιας » (βλέπε ένθετο), κατέχει 140.000 εκτάρια σε οχτώ διαμερίσματα (Άλτο Παρανά, Κανιντεγιού, Ιταπούα, Κααγουασού, Καασαπά, Σαν Πέδρο, Σεντράλ και Τσάκο), εννέα επιχειρήσεις (επεξεργασίας και διανομής σπόρων, επεξεργασίας και εισαγωγής αγροχημικών προϊόντων και λιπασμάτων, χρηματοδότησης των παραγωγών, παροχής μηχανών και καυσίμων κ.ά.), καθώς κι ένα ιδιωτικό λιμάνι στον ποταμό Παρανά –σημείο-κλειδί για τα μεγάλα σχέδια υποδομών στην ήπειρο. Τα οχτώ μέλη της Κεντρικής Εθνικής Επιτροπής των Συντονιστικών (Unicoop) ελέγχουν πάνω από 305.000 εκτάρια. Ο όμιλος Espiritu Santo αρκείται σε μόλις 115.000… Εν ολίγοις, σύμφωνα με την απογραφή του 2008, το 2% ων ιδιοκτητών μονοπωλούν το 85% των εδαφών στην Παραγουάη.
Οι πολυεθνικές, από την πλευρά τους, επωφελούνται από την κατάσταση. Μαζί με τις αμερικανικές Cargill (20 αποθήκες/σιλό, ένα εργοστάσιο, τρία ιδιωτικά λιμάνια) [2 ], ADM Paraguay Saeca (30 αποθήκες, έξι ιδιωτικά λιμάνια) και Bunge (πέντε αποθήκες συνολικής χωρητικότητας 230.000 τόνων), η γαλλική Louis Dreyfus και η κινεζική Noble (Χονγκ Κονγκ) αποκομίζουν τα μεγαλύτερα κέρδη τους χάρη στη σόγια κι ελέγχουν σχεδόν το 40% όλων των εξαγωγών της χώρας. Οι BASF και Bayer (Γερμανία), η Dow (επίσης αμερικανική), η Nestlé (Ελβετία), η Parmalat (Ιταλία) και η Unilever (Ολλανδία, Βρετανία), για να αναφέρουμε μόνο μερικές, συμπληρώνουν αυτή την προκαθορισμένη μοιρασιά της πίτας [3 ]. Αξίζει πάντως να αναφέρουμε μια λεπτομέρεια : μεγαλογαιοκτήμονες και πολυεθνικές, μολονότι η οικονομική τους δραστηριότητα αντιστοιχεί στο 28%, συνεισφέρουν μόλις το 2% στο σύνολο της φορολογίας [4 ].
Μέσα σε έντονα κορναρίσματα, ουρές ατελείωτες από αγροτικά μηχανήματα και φορτηγά διασχίζουν τους δρόμους, καθώς η σόγια συνεχίζει την πορεία της μέχρι τα κόκκινα εδάφη λατερίτη (βωξίτη) της ανατολικής περιοχής, φτάνοντας ακόμα και στη γη των ganaderos (των κτηνοτρόφων με τις 14 εκατομμύρια κεφαλές ζώων που απωθούνται προς την άγρια περιοχή του Τσάκο). Οι εκτάσεις που κυρίευσε ο « πράσινος χρυσός » αυξήθηκαν από 1,5 εκατομμύρια εκτάρια το 1993 σε 3,1 εκατομμύρια σήμερα κι έκαναν την Παραγουάη την τέταρτη χώρα στον κόσμο στην εξαγωγή σόγιας. Περίπου το 60% αυτής της σόγιας παίρνει το δρόμο για την Ευρώπη, όπου θα χρησιμοποιηθεί για την εκτροφή ζώων και την παραγωγή βιοκαυσίμων.
Σε αυτές τις αγροτικές περιοχές με τους δύσβατους δρόμους, μόνο τα σμήνη από μηχανές μικρού κυβισμού σου επιτρέπουν να φτάσεις στις αγροτικές αποικίες, τα asentamientos. Εδώ, στην καρδιά του διαμερίσματος του Ιταπούα, στο asentamiento 12 de Julio (12 Ιουλίου), μας θυμίζουν πώς το 1996, πριν από 17 χρόνια, 70 άνθρωποι έμειναν φυλακή για έξι μήνες επειδή επιχείρησαν να καταλάβουν με τη βία το κτήμα 1.600 εκταρίων που φέρεται να ανήκει στον Νικολάι Νόιφελτ, ένα Γερμανό Μενονίτη [6 ]. Στη χώρα αυτή, όπου δεν υπάρχει κτηματολόγιο, εκχωρήθηκαν πλαστά πακέτα τίτλων ιδιοκτησίας από ένα δικαστικό σύστημα που παραμένει δέσμιο των λειτουργών που σχετίζονται με τη δικτατορία του Στρέσνερ και το κόμμα Colorado. Το διοικητικό χάος είναι τέτοιο ώστε η ίδια έκταση μπορεί να εμφανίζεται με τρεις ή τέσσερεις διαφορετικούς τίτλους ιδιοκτησίας. Έτσι, η Παραγουάη, αν προσθέσουμε αυτά τα πιστοποιητικά, είναι η μόνη χώρα στον κόσμο που εκτείνεται σε τουλάχιστον… δύο ορόφους.
Το 2005, οι άνθρωποι του asentamiento 12 de Julio ξανάρχισαν τον αγώνα με την υποστήριξη της OLT και της Τράπεζας Εθνικού Συντονισμού των Αγροτικών Οργανώσεων (MCNOC). Τέσσερεις φορές το « κατέλαβαν », άλλες τέσσερεις απομακρύνθηκαν δια της βίας από την αστυνομία, τους στρατιωτικούς και τους matones, υπό το βλέμμα των ειδικών απεσταλμένων των μέσων ενημέρωσης της ολιγαρχίας –ABC Color [7 ], La Nación, Última Hora- οι οποίοι ήρθαν με χαρά να παραστούν στην πυρπόληση των ράντσος των ξυπόλητων « εγκληματιών ».
Ο αγώνας πάντως, δεν πήγε χαμένος. Διακόσιες τριάντα οικογένειες ζουν τώρα πια νόμιμα σε αυτά τα μέρη όπου έχουν φυτέψει μανιόκα, καλαμπόκι, φασόλια, γλυκοπατάτες, φιστίκια και σουσάμι. Το 2009, το Εθνικό Ινστιτούτο Αγροτικής Ανάπτυξης και Γης (Indert), οργανισμός επιφορτισμένος με την αγροτική μεταρρύθμιση, κατάφερε πράγματι να πάρει πίσω τη γη από τον Νόιφελτ, ο οποίος καταδικάστηκε σε πέντε χρόνια φυλάκιση. Μεταξύ 2007 και 2011, πούλησε εδάφη που δεν του ανήκαν σε Γερμανούς μετανάστες, για 14 εκατομμύρια ευρώ. Κυρίως όμως, επισημαίνει ο Μάγνο Άλβαρες, ένας γεροδεμένος αρχηγός της κοινότητας, για να εξηγήσει αυτή την ευτυχή κατάληξη, « το 2009, οι εντάσεις είχαν κοπάσει. Ήταν η περίοδος του προέδρου Φερνάντο Λούγο ».
Ο Λούγο, φίλα προσκείμενος στις προοδευτικές κυβερνήσεις της Mπολιβαριανής Συμμαχίας των Λαών της Αμερικής μας (ALBA) [9 ], ακολουθεί ωστόσο μια ιδιαίτερα μετριοπαθή πολιτική. Αλλά, κι αυτό είναι πάρα πολύ. Μήπως δεν απέρριψε την εγκατάσταση αμερικανικής στρατιωτικής βάσης στο Μαρισκάλ Εστιγαρίμπια (Τσάκο) ; Δεν αρνήθηκε ενεργειακή επιδότηση ύψους 200 εκατομμυρίων δολαρίων το χρόνο στην καναδική πολυεθνική Rio Tinto Alcán που ήθελε να στήσει εργοστάσιο επεξεργασίας αλουμινίου στις όχθες του ποταμού Παρανά ; Δεν αύξησε τις δημόσιες δαπάνες ; Δεν επέτρεψε τη δωρεάν πρόσβαση στα νοσοκομεία για τους φτωχούς ; Δεν διακήρυξε αγροτική μεταρρύθμιση, εκφράζοντας τη συμπαράστασή του στα αγροτικά κινήματα τα οποία, ενισχυμένα από αυτή την απερίφραστη στήριξη, πολλαπλασίασαν τις καταλήψεις και τις διαδηλώσεις ; Αφού στήριξε τον Λούγο από καθαρό οπορτουνισμό ενόψει των εκλογών, το ΑLRA, με επικεφαλής τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Φεδερίκο Φράνκο, ο οποίος προέρχεται από τις τάξεις του, στράφηκε κατά του αρχηγού του κράτους. Χέρι – χέρι με το Colorado, τον μέχρι χθες αντίπαλο (τα δύο κόμματα έχουν απόλυτη πλειοψηφία στο Κογκρέσο), παίζει ανοιχτά το παιχνίδι της αποσταθεροποίησης.
Η Ένωση Εταιρειών Παραγωγής (UGP), με τη στήριξη ενός Τύπου φανερά στρατευμένου στο πλευρό της (αφού προηγουμένως στήριξε σε σημαντικό βαθμό τον Λούγο), κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Η σύγκρουση οξύνεται μόλις το πανίσχυρο αυτό λόμπι ζητά την εισαγωγή νέων ποικιλιών γενετικά τροποποιημένου καλαμποκιού, βαμβακιού και σόγιας. « Ο υπουργός Γεωργίας, ο φιλελεύθερος Ένσο Καρντόσο », θυμάται ο Μιγκέλ Λοβέρα, ο οποίος ήταν τότε πρόεδρος της Εθνικής Υπηρεσίας για την ποιότητα και την υγεία λαχανικών και σπόρων (Senaves), « έδρασε πλήρως ευθυγραμμισμένος με τα συμφέροντα της Monsanto, της Cargill και της Syngenta. Ήταν στην κυριολεξία υπάλληλός τους και ταυτόχρονα εκπρόσωπος τύπου της l’UGP ». Η άδεια, παρόλα αυτά, δεν δόθηκε. Οι υπουργοί Υγείας, Εσπεράνσα Μαρτίνες και Περιβάλλοντος, Όσκαρ Ρίβας, καθώς και ο Λοβέρα για λογαριασμό της Senaves, εκφράζουν την αντίθεσή τους. Η ABC Color ξεσπά εναντίον τους με μια καμπάνια πρωτόγνωρου μίσους. Και, για πολλοστή φορά, ο αντιπρόεδρος Φράνκο κάνει λόγο για αντικατάσταση του Λούγο μέσω μιας « εξεταστικής επιτροπής » (αντίστοιχο του impeachment στις ΗΠΑ). Το μόνο που μένει είναι να βρεθεί μια αφορμή.
Τετρακόσια χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πρωτεύουσας Ασουνσιόν, κοντά στο Κουρουγουάτι (τρεις στενές λεωφόροι, καμιά δεκαριά κάθετα δρομάκια και σε κάθε γωνιά του δρόμου μια τράπεζα όπου συσσωρεύεται το χρήμα των sojeros), στην κοινότητα Μαρίνα Κούε, κάποιοι « ακτήμονες » κάνουν ειρηνική κατάληψη σε μια ιδιοκτησία την οποία οικειοποιήθηκε ο Μπλας Ν. Ρικέλμε, πρώην πρόεδρος του κόμματος Colorado (το οποίο εκπροσώπησε στη Γερουσία από το 1989 ώς το 2008) και ιδιοκτήτης 70.000 εκταρίων της εταιρείας Campos Morombí. Ουδείς αγνοεί το γεγονός ότι η αμφισβητούμενη έκταση των περίπου χιλίων εκταρίων στη Μαρίνα Κούε ανήκε στο στρατό της Παραγουάης έως τα τέλη του 1999 και ότι στις 4 Οκτωβρίου του 2004 το υπ’ αριθμόν 3532 διάταγμα τη χαρακτήρισε εθνικού συμφέροντος και τη μεταβίβασε στο Indert. Ωστόσο, στις 15 Ιουνίου του 2012, 325 βαριά οπλισμένοι αστυνομικοί εισβάλλουν για να απομακρύνουν –για έβδομη φορά μέσα σε 10 χρόνια– καμιά εξηνταριά αγρότες που βρίσκονταν εκείνη τη στιγμή στον καταυλισμό που είχαν στήσει.
Τι έγινε στη συνέχεια ; « Θέλαμε γη και μας έδωσαν πόλεμο », λέει αναστενάζοντας η Μαρτίνα Παρέδες, μέλος της Επιτροπής Θυμάτων των Οικογενειών του Μαρίνα Κούε, η οποία έχασε έναν αδερφό. Στις 15 του περασμένου Ιουνίου, μετά τον πρώτο πυροβολισμό, ξεκινά γερό πιστολίδι, στο οποίο έχασαν τη ζωή τους έντεκα χωρικοί και έξι μέλη των σωμάτων ασφαλείας. Μέχρι σήμερα, δεν είναι γνωστό ποιος έριξε την πρώτη σφαίρα. « Μίλησα με κάποιους αστυνομικούς », παραδέχεται η Παρέδες, « και δεν ξέρουν τίποτα παραπάνω από εμάς ». Ένας από τους ηγέτες των αγροτών της Μαρίνα Κούε, ο Βιδάλ Βέγα, ανακοίνωσε ότι θα κατέθετε όσα ήξερε σχετικά με την παρείσφρηση πρακτόρων και matones της Campos Morombí στον τόπο των δολοφονιών. Δολοφονήθηκε στις 12 Δεκεμβρίου του 2012. Επιπλέον, ένα βίντεο που είχε τραβηχτεί από ελικόπτερο της αστυνομίας που πετούσε μόνιμα πάνω από τον τόπο του συμβάντος, έχει εξαφανιστεί μυστηριωδώς.
Η παρουσία γυναικόπαιδων στον καταυλισμό καταρρίπτει την όποια αξιοπιστία της θεωρίας περί ενέδρας προς τα όργανα της τάξης την οποία ξεκίνησαν οι αγρότες. Παρόλα αυτά… Στις 22 Ιουνίου του 2012, ο πρόεδρος Λούγο κατηγορείται για υποδαύλιση της βίας κατά των μεγαλογαιοκτημόνων και καθαιρείται κατόπιν μιας « εξεταστικής επιτροπής » 24 ωρών, όταν, σύμφωνα με το άρθρο 225 του Συντάγματος, θα έπρεπε να έχει στη διάθεσή του πέντε μέρες για να προετοιμάσει την υπεράσπισή του. Είναι αυτό που, πέρα από τους όποιους ευφημισμούς, ονομάζεται « πραξικόπημα ».
Ο Φράνκο, αφού κατάφερε να οικειοποιηθεί την εξουσία, ως επικεφαλής της κυβέρνησης πια διαλύει αυτόματα την ανεξάρτητη επιτροπή που είχε διοριστεί προκειμένου να ερευνήσει τα γεγονότα στο Μαρίνα Κούε με τη βοήθεια του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών. Και δεν πέρασε ούτε μια εβδομάδα ώσπου να επιτραπεί με διάταγμα, χωρίς προηγούμενη τεχνική διαδικασία, η εισαγωγή του γενετικά τροποποιημένου βαμβακιού. Μέσα στους επόμενους μήνες θα προστεθούν και άλλες εφτά ποικιλίες γενετικά τροποποιημένου καλαμποκιού και σόγιας.
Με βάση την επικρατούσα διατύπωση, οι εκλογές της 22ας Απριλίου του 2013 σηματοδοτούν την « επιστροφή στην ομαλότητα » για την Παραγουάη η οποία μετά το golpe (πραξικόπημα) είχε αποκλειστεί από την Κοινή Αγορά του Νότου (Mercosur), από την Ένωση Εθνών της Νότιας Αμερικής (Unasur) και από την Κοινότητα Κρατών Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής (Celac). Με το που αναλαμβάνει επίσημα τα καθήκοντά του ως αρχηγός κράτους, στις 15 Αυγούστου, εξ ονόματος του κόμματος Colorado, ο Οράσιο Κάρτες, ο πλουσιότερος άνθρωπος της χώρας –βασικός σύμβουλος του οποίου είναι ο Xιλιανός Φρανσίσκο Κουάδρα, πρώην υπουργός και υπουργός και κυβερνητικός εκπρόσωπος του Αουγούστο Πινοτσέτ- μετακινείται από το προεδρικό μέγαρο στον καθεδρικό ναό με μια λευκή κάμπριο Chevrolet Caprice, την οποία χρησιμοποιούσε στην εποχή του ο Στρέσνερ.
Δίνοντας τον τόνο της μελλοντικής του διακυβέρνησης στο πλαίσιο ενός γεύματος εργασίας στο οποίο συμμετέχουν « 120 » (La Nación), ή « 300 » (ABC Color, σελίδα 2) ή « 400 » (ABC Color, σελίδα 3) « ενθουσιώδεις διευθυντές ντόπιων και ξένων επιχειρήσεων », υπόσχεται ότι δεν θα ανεχτεί « την κακομεταχείριση των επενδυτών από τους δημοσίους υπαλλήλους ».
Δύο μέρες αργότερα, σε ένα γεγονός που προκάλεσε κύματα αγανάκτησης στα μέσα ενημέρωσης, εκτελούνται πέντε ιδιωτικοί φύλακες του κτήματος (estancia) Λαγουνίτα [10 ] από τον μυστηριώδη Λαϊκό Στρατό της Παραγουάης (ΕΡΡ), γκρουπούσκουλο μάλλον παρά αντάρτικη οργάνωση, στον οποίο αποδίδονται 31 απαγωγές και δολοφονίες από το 2006 στα απομακρυσμένα διαμερίσματα Κονσεψιόν και Σαν Πέδρο, τα πιο φτωχά της χώρας. Η έρευνα αποκαλύπτει ότι ένα από τα θύματα, ο Φελισιάνο Κορονέλ Αγκιλάρ, υπαξιωματικός της αστυνομίας, διηύθυνε μυστικά στον « ελεύθερο χρόνο » του την εταιρεία σεκιούριτι San Jorge (Σαν Χόρχε) που έχει αναλάβει την επίβλεψη της estancia. Το ΕΡΡ, από την πλευρά του, δηλώνει μέσω Facebook ότι οι στόχοι του « ήταν μέλη μιας παραστρατιωτικής ομάδας που είχε σκοτώσει 20 χωρικούς ». Το ίδιο αφήνει να εννοηθεί και ο πρώην βουλευτής του Colorado Μαγδαλένο Σίλβα : « Πρέπει να διερευνηθεί η αληθινή δραστηριότητα της εταιρείας σεκιούριτι San Jorge [11 ] ». Ο δε πατέρας Πάμπλο Κάσερες από την επισκοπή της Κονσεψιόν, λέει με τη σειρά του : « Εκείνοι οι τύποι που πέθαναν, οι φύλακες, ήταν στην πραγματικότητα matones [12 ] ».
Η ατμόσφαιρα που επικρατεί στην κοινότητα του Τακουατί Πότι, για να αναφερθούμε μόνο σε αυτό το παράδειγμα, είναι σαν να περιμένουν το τέλος του κόσμου. Σε αυτό το asentamiento των εφτά οικογενειών που ζουν περικυκλωμένες από τη σόγια, δόθηκαν πολλοί αγώνες, πρώτα για τη γη, κατόπιν για το κέντρο υγείας, το δημοτικό σχολείο, το Γυμνάσιο, το πόσιμο νερό, τον δρόμο. Οχτώ χιλιόμετρα από δω, ένας πλούσιος terrateniente, ο Λουίς Λίντστρομ, απήχθη κάπου ανάμεσα στον Ιούλιο και τον Σεπτέμβριο του 2008 από το ΕΡΡ, αφέθηκε ελεύθερος για λύτρα 130.000 δολαρίων και κατόπιν δολοφονήθηκε στις 31 Μαΐου του 2013 από δύο ελεύθερους σκοπευτές που φέρονται να ανήκουν στο « αντάρτικο ». Το Τακουατί Πότι, το οποίο στοχοποιείται ως οπισθοφυλακή των ανατρεπτικών δυνάμεων, ζει μια κόλαση με νυχτερινές επιδρομές χωρίς ένταλμα από κουκουλοφόρους στρατιωτικούς, εκφοβισμούς, πλαστές αποδείξεις που σπέρνει η αστυνομία στις κατοικίες όσων έχει αποφασίσει να ενοχοποιήσει, συλλήψεις και κατηγορητήρια χωρίς άλλα στοιχεία –όπως στην περίπτωση του Ιρενέο Βαγιέχος, του Δαμάσιο Μιράντα και του Γουστάβο Καρδόσο– πέρα από τις φαντασιόπληκτες και αντιφατικές μαρτυρίες ενός ζευγαριού με μάλλον διαταραγμένη συμπεριφορά κι ενός εξάχρονου κοριτσιού…
« Ο κόσμος φοβάται », λέει ανήσυχη η Βικτόρια Σανάμπρια. « Δεν εμπιστευόμαστε ούτε τη Δικαιοσύνη ούτε τους θεσμούς που κανονικά θα έπρεπε να υπερασπίζονται τα δικαιώματά μας. Οι κατηγορούμενοι είναι οικογενειάρχες, αγωνιστές που σηκώνονται στις 5 το πρωί για να πάνε να δουλέψουν. Τυχαίνει να είναι επίσης και ηγέτες του κινήματος. Πιστεύουμε ότι το πρόβλημα στη βάση του είναι η γη μας. Αυτό καταλαβαίνουμε μέσα στην άγνοιά μας. Νομίζουν πως άμα αποκεφαλίσουν την ηγεσία θα ξεμπερδέψουν μαζί μας ».
Εδώ έχουμε να κάνουμε με λίγα λόγια με ένα κλασικό λατινοαμερικάνικο σκηνικό. Μια πληγή που δεν τη φροντίζεις, στο τέλος μολύνεται. Διάφορες ομάδες, είτε μικρές είτε μεγάλες, καταδικαστέες ή μη, ριζοσπαστικοποιούνται. Η λεγόμενη « δημοκρατική » εξουσία ουρλιάζει κι εξαπολύει τις δυνάμεις της τάξης για να συλλάβουν τους υποτιθέμενους ενόχους, ενώ ποινικοποιεί κατά προτεραιότητα… τα κοινωνικά κινήματα. Προς μεγάλο όφελος, στην περίπτωση της Παραγουάης, των sojeros.
Χίλιοι κι ένας τρόποι για ν’ απαλλαγείς από τους ενοχλητικούς
Δύο μέρες αργότερα, η αστυνομία, με τη γνωστή της βαρβαρότητα, θα τους διώξει και πάλι. Η γη… Σε αυτή τη χώρα των 6,7 εκατομμυρίων κατοίκων, περίπου 300.000 οικογένειες φτωχών αγροτών είναι αποκλεισμένες από τη γη. Χωρίς να ανατρέχουμε στο μακρινό παρελθόν της Παραγουάης, το σύστημα του λατιφούντιου (μεγάλη ιδιωτική αγροτική έκταση) καθιερώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Επί Στρέσνερ, (1954-1989), σημαντικές εκτάσεις « ελευθέρων γαιών » που ανήκαν στο κράτος και προορίζονταν βάσει του νόμου για την αγροτική μεταρρύθμιση, αναδιανεμήθηκαν μεταξύ των φίλων, των συνεργατών, των στρατιωτικών και όσων τους χρωστούσαν χάρες. Επιπλέον, από τα τέλη της δεκαετίας του 1970, παρατηρείται μια εξέλιξη μείζονος σημασίας. Η μηχανοποιημένη γεωργία, προερχόμενη από τα νότια κρατίδια της γειτονικής Βραζιλίας, περνά τα σύνορα φέρνοντας μαζί και το πολύκροτο προϊόν της, τη σόγια.Στους αγρούς επικρατεί αναστάτωση. Οι μικροί και μεσαίοι παραγωγοί στους οποίους, ιστορικά, οφείλει τη διατροφή της η χώρα, αποτελούν εμπόδιο στην επέκταση αυτού του τομέα που είναι στραμμένος στις εξαγωγές. Υπάρχουν πάντως πολλοί τρόποι για να κυνηγήσει κανείς όσους εμποδίζουν τη μαζική φύτευση. « Ο πιο απλός είναι να αγοράσεις τη γη τους », σχολιάζει ο οικονομολόγος Λουίς Ρόχας. « Προσφέρουν στον αγρότη ένα ποσό που δεν έχει ξαναδεί στη ζωή του. Φαντάζεται πως αυτό είναι ολόκληρη περιουσία, φεύγει για την πόλη, το ξοδεύει όλο μέσα σε τρεις – τέσσερεις μήνες και προστίθεται κι αυτός στα πλήθη των εξαθλιωμένων, αφού δουλειές δεν υπάρχουν ».
Και η σόγια απλώνει ουρές από συρματοπλέγματα.
Κοινότητες ολόκληρες μεταναστεύουν εξαιτίας της καταστροφής που προκαλεί η αποψίλωση των δασών. Αλλού, οι αεροψεκασμοί με εντομοκτόνα μολύνουν τις καλλιέργειες στην παραμεθόριο, δηλητηριάζουν το νερό, αναγκάζουν τα ζώα να διανύσουν χιλιόμετρα σε αναζήτηση βοσκότοπου, να ξύνουν τους τελευταίους θάμνους, να μουγκρίζουν γοερά. Εμετοί, διάρροιες, πονοκέφαλοι… Όσοι αγρότες μένουν κοντά, ανήμποροι, πουλούν τα χωράφια τους για ένα κομμάτι ψωμί.
Και η σόγια καταβροχθίζει χωριά και οικισμούς.
Το 1996, η μεταλλαγμένη της μορφή, ο σπόρος « roundup ready » της Monsanto, κάνει την εμφάνισή της στην Αργεντινή από όπου εξαπολύει επεκτατικό πόλεμο χωρίς την έγκριση της κυβέρνησης σε Βραζιλία, Βολιβία και Παραγουάη, με τη μεγάλη βοήθεια των εντομοκτόνων που είναι θανατηφόρα για το περιβάλλον [1 ].
Και η σόγια πλημυρίζει πεδιάδες και σαβάνες –αδυσώπητη παλίρροια.
Κάποιες νησίδες ανυπότακτων επιμένουν να διεκδικούν τα δικαιώματά τους. « Η κυβέρνηση τους εκτοπίζει με το πρόσχημα ότι ικανοποιεί τα αιτήματά τους », λέει με ένα μορφασμό η Πέρλα Άλβαρες από το Συντονιστικό Γυναικών, Αγροτών και Ιθαγενών (Conamuri). « Τους παρκάρουν στην καρδιά ενός δάσους που θα πρέπει να ξεχερσώσουν, καμιά ογδονταριά χιλιόμετρα από τον πλησιέστερο δρόμο, χωρίς κέντρο υγείας, χωρίς τίποτα… ». Όταν ορισμένοι, παρόλα αυτά, στυλώνουν τα πόδια ή επανακαταλαμβάνουν τα γόνιμα εδάφη που τους έχουν κατασχέσει, η αγρομπίζνες αμολάει τα σκυλιά της. « Από την αρχή της δημοκρατικής περιόδου, το 1989, μέχρι σήμερα », καταγγέλλει ο δικηγόρος Ούγο Βαλιέντε, από το Συντονιστικό Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Παραγουάης (Codehupy), « έχουν καταγραφεί 116 περιπτώσεις δολοφονιών ή εξαφανίσεων ηγετών ή αγωνιστών αγροτικών οργανώσεων ». Εκτός από τους πράκτορες του κράτους, οι ιδιωτικοί φύλακες των μεγαλογαιοκτημόνων, οι matones (φονιάδες) δρουν σε καθεστώς πλήρους ατιμωρησίας.
Και η σόγια προχωρεί, η σόγια επευλαύνει χωρίς σταματημό.
Οι terratenientes, οι οποίοι έχουν μεγάλη επιρροή, είναι πολύ καλά οργανωμένοι και έχουν διεισδύσει για τα καλά στα δύο μεγάλα παραδοσιακά κόμματα –την Εθνική Δημοκρατική Ένωση [ANR ή κόμμα Colorado (πολύχρωμο), το οποίο βρισκόταν αδιάκοπα στην εξουσία από το 1946 ώς το 2008 κι επανήλθε στα πράγματα το 2013] και το Αυθεντικό Φιλελεύθερο Ριζοσπαστικό Κόμμα (PLRA). Διάγουν πολυτελέστατο βίο κι έχουν στην κατοχή τους ιδιωτικές πίστες προσγείωσης και δικά τους αεροπλάνα. Ο όμιλος του Βραζιλιάνου Τρανκίλο Φαβέρο, του « βασιλιά της σόγιας » (βλέπε ένθετο), κατέχει 140.000 εκτάρια σε οχτώ διαμερίσματα (Άλτο Παρανά, Κανιντεγιού, Ιταπούα, Κααγουασού, Καασαπά, Σαν Πέδρο, Σεντράλ και Τσάκο), εννέα επιχειρήσεις (επεξεργασίας και διανομής σπόρων, επεξεργασίας και εισαγωγής αγροχημικών προϊόντων και λιπασμάτων, χρηματοδότησης των παραγωγών, παροχής μηχανών και καυσίμων κ.ά.), καθώς κι ένα ιδιωτικό λιμάνι στον ποταμό Παρανά –σημείο-κλειδί για τα μεγάλα σχέδια υποδομών στην ήπειρο. Τα οχτώ μέλη της Κεντρικής Εθνικής Επιτροπής των Συντονιστικών (Unicoop) ελέγχουν πάνω από 305.000 εκτάρια. Ο όμιλος Espiritu Santo αρκείται σε μόλις 115.000… Εν ολίγοις, σύμφωνα με την απογραφή του 2008, το 2% ων ιδιοκτητών μονοπωλούν το 85% των εδαφών στην Παραγουάη.
Οι πολυεθνικές, από την πλευρά τους, επωφελούνται από την κατάσταση. Μαζί με τις αμερικανικές Cargill (20 αποθήκες/σιλό, ένα εργοστάσιο, τρία ιδιωτικά λιμάνια) [2 ], ADM Paraguay Saeca (30 αποθήκες, έξι ιδιωτικά λιμάνια) και Bunge (πέντε αποθήκες συνολικής χωρητικότητας 230.000 τόνων), η γαλλική Louis Dreyfus και η κινεζική Noble (Χονγκ Κονγκ) αποκομίζουν τα μεγαλύτερα κέρδη τους χάρη στη σόγια κι ελέγχουν σχεδόν το 40% όλων των εξαγωγών της χώρας. Οι BASF και Bayer (Γερμανία), η Dow (επίσης αμερικανική), η Nestlé (Ελβετία), η Parmalat (Ιταλία) και η Unilever (Ολλανδία, Βρετανία), για να αναφέρουμε μόνο μερικές, συμπληρώνουν αυτή την προκαθορισμένη μοιρασιά της πίτας [3 ]. Αξίζει πάντως να αναφέρουμε μια λεπτομέρεια : μεγαλογαιοκτήμονες και πολυεθνικές, μολονότι η οικονομική τους δραστηριότητα αντιστοιχεί στο 28%, συνεισφέρουν μόλις το 2% στο σύνολο της φορολογίας [4 ].
Μέσα σε έντονα κορναρίσματα, ουρές ατελείωτες από αγροτικά μηχανήματα και φορτηγά διασχίζουν τους δρόμους, καθώς η σόγια συνεχίζει την πορεία της μέχρι τα κόκκινα εδάφη λατερίτη (βωξίτη) της ανατολικής περιοχής, φτάνοντας ακόμα και στη γη των ganaderos (των κτηνοτρόφων με τις 14 εκατομμύρια κεφαλές ζώων που απωθούνται προς την άγρια περιοχή του Τσάκο). Οι εκτάσεις που κυρίευσε ο « πράσινος χρυσός » αυξήθηκαν από 1,5 εκατομμύρια εκτάρια το 1993 σε 3,1 εκατομμύρια σήμερα κι έκαναν την Παραγουάη την τέταρτη χώρα στον κόσμο στην εξαγωγή σόγιας. Περίπου το 60% αυτής της σόγιας παίρνει το δρόμο για την Ευρώπη, όπου θα χρησιμοποιηθεί για την εκτροφή ζώων και την παραγωγή βιοκαυσίμων.
Η μόνη χώρα στον κόσμο που εκτείνεται σε δύο ορόφους
Οι χωρικοί, ωστόσο, οι οποίοι δεν είναι ούτε δουλοπρεπείς ούτε χαζοί, δεν πηγαίνουν ως πρόβατα επί σφαγή. « Έχουμε ανακαταλάβει πολλές εκτάσεις », εξηγεί η Εστέρ Λέιβα, εθνική συντονίστρια της Οργάνωσης Αγώνα για τη Γη (OLT). « Περισσότεροι από 30 σύντροφοί μας αυτή την εποχή πραγματοποιούν κατάληψη στις περιοχές του Ιταπούα και του Καασαπά ». Μεταξύ 1990 και 2006, μέσα σε ένα πλαίσιο με 980 εστίες σύγκρουσης, είχαν απογραφεί 414 από αυτές τις καταλήψεις, το πιο συχνό μέσο πίεσης για την « ευαισθητοποίηση των αρχών ». Έχοντας μετονομαστεί σε « καταλήψεις » από τους ιδιοκτήτες, προκάλεσαν 366 βίαιες απομακρύνσεις και 7.346 συλλήψεις [5 ]. Αλλά, όπως εκτιμά η Δομίνγκα Νογκέρα, συντονίστρια των κοινωνικών οργανώσεων του Κανιντεγιού, « μόνο σε αυτό το διαμέρισμα έχουμε επανακτήσει 130.000 εκτάρια ».Σε αυτές τις αγροτικές περιοχές με τους δύσβατους δρόμους, μόνο τα σμήνη από μηχανές μικρού κυβισμού σου επιτρέπουν να φτάσεις στις αγροτικές αποικίες, τα asentamientos. Εδώ, στην καρδιά του διαμερίσματος του Ιταπούα, στο asentamiento 12 de Julio (12 Ιουλίου), μας θυμίζουν πώς το 1996, πριν από 17 χρόνια, 70 άνθρωποι έμειναν φυλακή για έξι μήνες επειδή επιχείρησαν να καταλάβουν με τη βία το κτήμα 1.600 εκταρίων που φέρεται να ανήκει στον Νικολάι Νόιφελτ, ένα Γερμανό Μενονίτη [6 ]. Στη χώρα αυτή, όπου δεν υπάρχει κτηματολόγιο, εκχωρήθηκαν πλαστά πακέτα τίτλων ιδιοκτησίας από ένα δικαστικό σύστημα που παραμένει δέσμιο των λειτουργών που σχετίζονται με τη δικτατορία του Στρέσνερ και το κόμμα Colorado. Το διοικητικό χάος είναι τέτοιο ώστε η ίδια έκταση μπορεί να εμφανίζεται με τρεις ή τέσσερεις διαφορετικούς τίτλους ιδιοκτησίας. Έτσι, η Παραγουάη, αν προσθέσουμε αυτά τα πιστοποιητικά, είναι η μόνη χώρα στον κόσμο που εκτείνεται σε τουλάχιστον… δύο ορόφους.
Το 2005, οι άνθρωποι του asentamiento 12 de Julio ξανάρχισαν τον αγώνα με την υποστήριξη της OLT και της Τράπεζας Εθνικού Συντονισμού των Αγροτικών Οργανώσεων (MCNOC). Τέσσερεις φορές το « κατέλαβαν », άλλες τέσσερεις απομακρύνθηκαν δια της βίας από την αστυνομία, τους στρατιωτικούς και τους matones, υπό το βλέμμα των ειδικών απεσταλμένων των μέσων ενημέρωσης της ολιγαρχίας –ABC Color [7 ], La Nación, Última Hora- οι οποίοι ήρθαν με χαρά να παραστούν στην πυρπόληση των ράντσος των ξυπόλητων « εγκληματιών ».
Ο αγώνας πάντως, δεν πήγε χαμένος. Διακόσιες τριάντα οικογένειες ζουν τώρα πια νόμιμα σε αυτά τα μέρη όπου έχουν φυτέψει μανιόκα, καλαμπόκι, φασόλια, γλυκοπατάτες, φιστίκια και σουσάμι. Το 2009, το Εθνικό Ινστιτούτο Αγροτικής Ανάπτυξης και Γης (Indert), οργανισμός επιφορτισμένος με την αγροτική μεταρρύθμιση, κατάφερε πράγματι να πάρει πίσω τη γη από τον Νόιφελτ, ο οποίος καταδικάστηκε σε πέντε χρόνια φυλάκιση. Μεταξύ 2007 και 2011, πούλησε εδάφη που δεν του ανήκαν σε Γερμανούς μετανάστες, για 14 εκατομμύρια ευρώ. Κυρίως όμως, επισημαίνει ο Μάγνο Άλβαρες, ένας γεροδεμένος αρχηγός της κοινότητας, για να εξηγήσει αυτή την ευτυχή κατάληξη, « το 2009, οι εντάσεις είχαν κοπάσει. Ήταν η περίοδος του προέδρου Φερνάντο Λούγο ».
Ενέδρα παιδιών κατά των δυνάμεων της τάξης ;
Πράγματι, στις 20 Απριλίου του 2008, το 40,8% των ψηφοφόρων, απηυδισμένο από 61 χρόνια αυταρχικής διακυβέρνησης από το κόμμα Colorado, εναπόθεσε τις ελπίδες του στη μορφή αυτού του πρώην « επισκόπου των φτωχών » με την έντονη κοινωνική στράτευση. Απουσία μιας οργανωμένης πολιτικής βάσης, ήλθε στην εξουσία μέσω της Πατριωτικής Συμμαχίας για την Αλλαγή (APC), μιας συμμαχίας κοινωνικών κινημάτων και οχτώ κομμάτων, ανάμεσα στα οποία ξεχώριζε το PLRA, ένας συντηρητικός σχηματισμός που ώς τότε δεν είχε κατορθώσει να σπάσει το φράγμα της παντοδυναμίας του l’ANR [8 ]. Το συνοικέσιο δεν έμελλε να διαρκέσει πολύ.Ο Λούγο, φίλα προσκείμενος στις προοδευτικές κυβερνήσεις της Mπολιβαριανής Συμμαχίας των Λαών της Αμερικής μας (ALBA) [9 ], ακολουθεί ωστόσο μια ιδιαίτερα μετριοπαθή πολιτική. Αλλά, κι αυτό είναι πάρα πολύ. Μήπως δεν απέρριψε την εγκατάσταση αμερικανικής στρατιωτικής βάσης στο Μαρισκάλ Εστιγαρίμπια (Τσάκο) ; Δεν αρνήθηκε ενεργειακή επιδότηση ύψους 200 εκατομμυρίων δολαρίων το χρόνο στην καναδική πολυεθνική Rio Tinto Alcán που ήθελε να στήσει εργοστάσιο επεξεργασίας αλουμινίου στις όχθες του ποταμού Παρανά ; Δεν αύξησε τις δημόσιες δαπάνες ; Δεν επέτρεψε τη δωρεάν πρόσβαση στα νοσοκομεία για τους φτωχούς ; Δεν διακήρυξε αγροτική μεταρρύθμιση, εκφράζοντας τη συμπαράστασή του στα αγροτικά κινήματα τα οποία, ενισχυμένα από αυτή την απερίφραστη στήριξη, πολλαπλασίασαν τις καταλήψεις και τις διαδηλώσεις ; Αφού στήριξε τον Λούγο από καθαρό οπορτουνισμό ενόψει των εκλογών, το ΑLRA, με επικεφαλής τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Φεδερίκο Φράνκο, ο οποίος προέρχεται από τις τάξεις του, στράφηκε κατά του αρχηγού του κράτους. Χέρι – χέρι με το Colorado, τον μέχρι χθες αντίπαλο (τα δύο κόμματα έχουν απόλυτη πλειοψηφία στο Κογκρέσο), παίζει ανοιχτά το παιχνίδι της αποσταθεροποίησης.
Η Ένωση Εταιρειών Παραγωγής (UGP), με τη στήριξη ενός Τύπου φανερά στρατευμένου στο πλευρό της (αφού προηγουμένως στήριξε σε σημαντικό βαθμό τον Λούγο), κρούει τον κώδωνα του κινδύνου. Η σύγκρουση οξύνεται μόλις το πανίσχυρο αυτό λόμπι ζητά την εισαγωγή νέων ποικιλιών γενετικά τροποποιημένου καλαμποκιού, βαμβακιού και σόγιας. « Ο υπουργός Γεωργίας, ο φιλελεύθερος Ένσο Καρντόσο », θυμάται ο Μιγκέλ Λοβέρα, ο οποίος ήταν τότε πρόεδρος της Εθνικής Υπηρεσίας για την ποιότητα και την υγεία λαχανικών και σπόρων (Senaves), « έδρασε πλήρως ευθυγραμμισμένος με τα συμφέροντα της Monsanto, της Cargill και της Syngenta. Ήταν στην κυριολεξία υπάλληλός τους και ταυτόχρονα εκπρόσωπος τύπου της l’UGP ». Η άδεια, παρόλα αυτά, δεν δόθηκε. Οι υπουργοί Υγείας, Εσπεράνσα Μαρτίνες και Περιβάλλοντος, Όσκαρ Ρίβας, καθώς και ο Λοβέρα για λογαριασμό της Senaves, εκφράζουν την αντίθεσή τους. Η ABC Color ξεσπά εναντίον τους με μια καμπάνια πρωτόγνωρου μίσους. Και, για πολλοστή φορά, ο αντιπρόεδρος Φράνκο κάνει λόγο για αντικατάσταση του Λούγο μέσω μιας « εξεταστικής επιτροπής » (αντίστοιχο του impeachment στις ΗΠΑ). Το μόνο που μένει είναι να βρεθεί μια αφορμή.
Τετρακόσια χιλιόμετρα βορειοανατολικά της πρωτεύουσας Ασουνσιόν, κοντά στο Κουρουγουάτι (τρεις στενές λεωφόροι, καμιά δεκαριά κάθετα δρομάκια και σε κάθε γωνιά του δρόμου μια τράπεζα όπου συσσωρεύεται το χρήμα των sojeros), στην κοινότητα Μαρίνα Κούε, κάποιοι « ακτήμονες » κάνουν ειρηνική κατάληψη σε μια ιδιοκτησία την οποία οικειοποιήθηκε ο Μπλας Ν. Ρικέλμε, πρώην πρόεδρος του κόμματος Colorado (το οποίο εκπροσώπησε στη Γερουσία από το 1989 ώς το 2008) και ιδιοκτήτης 70.000 εκταρίων της εταιρείας Campos Morombí. Ουδείς αγνοεί το γεγονός ότι η αμφισβητούμενη έκταση των περίπου χιλίων εκταρίων στη Μαρίνα Κούε ανήκε στο στρατό της Παραγουάης έως τα τέλη του 1999 και ότι στις 4 Οκτωβρίου του 2004 το υπ’ αριθμόν 3532 διάταγμα τη χαρακτήρισε εθνικού συμφέροντος και τη μεταβίβασε στο Indert. Ωστόσο, στις 15 Ιουνίου του 2012, 325 βαριά οπλισμένοι αστυνομικοί εισβάλλουν για να απομακρύνουν –για έβδομη φορά μέσα σε 10 χρόνια– καμιά εξηνταριά αγρότες που βρίσκονταν εκείνη τη στιγμή στον καταυλισμό που είχαν στήσει.
Τι έγινε στη συνέχεια ; « Θέλαμε γη και μας έδωσαν πόλεμο », λέει αναστενάζοντας η Μαρτίνα Παρέδες, μέλος της Επιτροπής Θυμάτων των Οικογενειών του Μαρίνα Κούε, η οποία έχασε έναν αδερφό. Στις 15 του περασμένου Ιουνίου, μετά τον πρώτο πυροβολισμό, ξεκινά γερό πιστολίδι, στο οποίο έχασαν τη ζωή τους έντεκα χωρικοί και έξι μέλη των σωμάτων ασφαλείας. Μέχρι σήμερα, δεν είναι γνωστό ποιος έριξε την πρώτη σφαίρα. « Μίλησα με κάποιους αστυνομικούς », παραδέχεται η Παρέδες, « και δεν ξέρουν τίποτα παραπάνω από εμάς ». Ένας από τους ηγέτες των αγροτών της Μαρίνα Κούε, ο Βιδάλ Βέγα, ανακοίνωσε ότι θα κατέθετε όσα ήξερε σχετικά με την παρείσφρηση πρακτόρων και matones της Campos Morombí στον τόπο των δολοφονιών. Δολοφονήθηκε στις 12 Δεκεμβρίου του 2012. Επιπλέον, ένα βίντεο που είχε τραβηχτεί από ελικόπτερο της αστυνομίας που πετούσε μόνιμα πάνω από τον τόπο του συμβάντος, έχει εξαφανιστεί μυστηριωδώς.
Η παρουσία γυναικόπαιδων στον καταυλισμό καταρρίπτει την όποια αξιοπιστία της θεωρίας περί ενέδρας προς τα όργανα της τάξης την οποία ξεκίνησαν οι αγρότες. Παρόλα αυτά… Στις 22 Ιουνίου του 2012, ο πρόεδρος Λούγο κατηγορείται για υποδαύλιση της βίας κατά των μεγαλογαιοκτημόνων και καθαιρείται κατόπιν μιας « εξεταστικής επιτροπής » 24 ωρών, όταν, σύμφωνα με το άρθρο 225 του Συντάγματος, θα έπρεπε να έχει στη διάθεσή του πέντε μέρες για να προετοιμάσει την υπεράσπισή του. Είναι αυτό που, πέρα από τους όποιους ευφημισμούς, ονομάζεται « πραξικόπημα ».
Ο Φράνκο, αφού κατάφερε να οικειοποιηθεί την εξουσία, ως επικεφαλής της κυβέρνησης πια διαλύει αυτόματα την ανεξάρτητη επιτροπή που είχε διοριστεί προκειμένου να ερευνήσει τα γεγονότα στο Μαρίνα Κούε με τη βοήθεια του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών. Και δεν πέρασε ούτε μια εβδομάδα ώσπου να επιτραπεί με διάταγμα, χωρίς προηγούμενη τεχνική διαδικασία, η εισαγωγή του γενετικά τροποποιημένου βαμβακιού. Μέσα στους επόμενους μήνες θα προστεθούν και άλλες εφτά ποικιλίες γενετικά τροποποιημένου καλαμποκιού και σόγιας.
Με βάση την επικρατούσα διατύπωση, οι εκλογές της 22ας Απριλίου του 2013 σηματοδοτούν την « επιστροφή στην ομαλότητα » για την Παραγουάη η οποία μετά το golpe (πραξικόπημα) είχε αποκλειστεί από την Κοινή Αγορά του Νότου (Mercosur), από την Ένωση Εθνών της Νότιας Αμερικής (Unasur) και από την Κοινότητα Κρατών Λατινικής Αμερικής και Καραϊβικής (Celac). Με το που αναλαμβάνει επίσημα τα καθήκοντά του ως αρχηγός κράτους, στις 15 Αυγούστου, εξ ονόματος του κόμματος Colorado, ο Οράσιο Κάρτες, ο πλουσιότερος άνθρωπος της χώρας –βασικός σύμβουλος του οποίου είναι ο Xιλιανός Φρανσίσκο Κουάδρα, πρώην υπουργός και υπουργός και κυβερνητικός εκπρόσωπος του Αουγούστο Πινοτσέτ- μετακινείται από το προεδρικό μέγαρο στον καθεδρικό ναό με μια λευκή κάμπριο Chevrolet Caprice, την οποία χρησιμοποιούσε στην εποχή του ο Στρέσνερ.
Δίνοντας τον τόνο της μελλοντικής του διακυβέρνησης στο πλαίσιο ενός γεύματος εργασίας στο οποίο συμμετέχουν « 120 » (La Nación), ή « 300 » (ABC Color, σελίδα 2) ή « 400 » (ABC Color, σελίδα 3) « ενθουσιώδεις διευθυντές ντόπιων και ξένων επιχειρήσεων », υπόσχεται ότι δεν θα ανεχτεί « την κακομεταχείριση των επενδυτών από τους δημοσίους υπαλλήλους ».
Δύο μέρες αργότερα, σε ένα γεγονός που προκάλεσε κύματα αγανάκτησης στα μέσα ενημέρωσης, εκτελούνται πέντε ιδιωτικοί φύλακες του κτήματος (estancia) Λαγουνίτα [10 ] από τον μυστηριώδη Λαϊκό Στρατό της Παραγουάης (ΕΡΡ), γκρουπούσκουλο μάλλον παρά αντάρτικη οργάνωση, στον οποίο αποδίδονται 31 απαγωγές και δολοφονίες από το 2006 στα απομακρυσμένα διαμερίσματα Κονσεψιόν και Σαν Πέδρο, τα πιο φτωχά της χώρας. Η έρευνα αποκαλύπτει ότι ένα από τα θύματα, ο Φελισιάνο Κορονέλ Αγκιλάρ, υπαξιωματικός της αστυνομίας, διηύθυνε μυστικά στον « ελεύθερο χρόνο » του την εταιρεία σεκιούριτι San Jorge (Σαν Χόρχε) που έχει αναλάβει την επίβλεψη της estancia. Το ΕΡΡ, από την πλευρά του, δηλώνει μέσω Facebook ότι οι στόχοι του « ήταν μέλη μιας παραστρατιωτικής ομάδας που είχε σκοτώσει 20 χωρικούς ». Το ίδιο αφήνει να εννοηθεί και ο πρώην βουλευτής του Colorado Μαγδαλένο Σίλβα : « Πρέπει να διερευνηθεί η αληθινή δραστηριότητα της εταιρείας σεκιούριτι San Jorge [11 ] ». Ο δε πατέρας Πάμπλο Κάσερες από την επισκοπή της Κονσεψιόν, λέει με τη σειρά του : « Εκείνοι οι τύποι που πέθαναν, οι φύλακες, ήταν στην πραγματικότητα matones [12 ] ».
Νυχτερινές επιδρομές από κουκουλοφόρους στρατιωτικούς
Τον Απρίλιο του 2010, ο πρόεδρος Λούγο, τον οποίο συχνά κατηγορούσαν για διασυνδέσεις με το ΕΡΡ, είχε κηρύξει την περιοχή σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης για ένα μήνα, στην προσπάθειά του να εξαρθρώσει την οργάνωση –χωρίς εμφανή αποτελέσματα– σε τέσσερα διαμερίσματα. Στις 22 του περασμένου Αυγούστου, το Κογκρέσο υιοθετεί με ιλιγγιώδη ταχύτητα ένα νόμο που επιτρέπει στον Κάρτες να δώσει την εντολή για στρατιωτικές επιχειρήσεις χωρίς να χρειαστεί αυτή τη φορά να κηρύξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Η αστυνομία περνά υπό τον επιχειρησιακό έλεγχο των στρατιωτικών, οι οποίοι εξαπολύονται στα διαμερίσματα Σαν Πέδρο, Κονσεψιόν και Αμαμπάι, με τη βοήθεια ελικοπτέρων και τεθωρακισμένων. Όλα αυτά για να ξεμπερδέψουν με ένα ένοπλο αντιπολιτευόμενο κίνημα, που τα μέλη του, ωστόσο, δεν έφταναν για να στελεχώσουν δύο ποδοσφαιρικές ομάδες.Η ατμόσφαιρα που επικρατεί στην κοινότητα του Τακουατί Πότι, για να αναφερθούμε μόνο σε αυτό το παράδειγμα, είναι σαν να περιμένουν το τέλος του κόσμου. Σε αυτό το asentamiento των εφτά οικογενειών που ζουν περικυκλωμένες από τη σόγια, δόθηκαν πολλοί αγώνες, πρώτα για τη γη, κατόπιν για το κέντρο υγείας, το δημοτικό σχολείο, το Γυμνάσιο, το πόσιμο νερό, τον δρόμο. Οχτώ χιλιόμετρα από δω, ένας πλούσιος terrateniente, ο Λουίς Λίντστρομ, απήχθη κάπου ανάμεσα στον Ιούλιο και τον Σεπτέμβριο του 2008 από το ΕΡΡ, αφέθηκε ελεύθερος για λύτρα 130.000 δολαρίων και κατόπιν δολοφονήθηκε στις 31 Μαΐου του 2013 από δύο ελεύθερους σκοπευτές που φέρονται να ανήκουν στο « αντάρτικο ». Το Τακουατί Πότι, το οποίο στοχοποιείται ως οπισθοφυλακή των ανατρεπτικών δυνάμεων, ζει μια κόλαση με νυχτερινές επιδρομές χωρίς ένταλμα από κουκουλοφόρους στρατιωτικούς, εκφοβισμούς, πλαστές αποδείξεις που σπέρνει η αστυνομία στις κατοικίες όσων έχει αποφασίσει να ενοχοποιήσει, συλλήψεις και κατηγορητήρια χωρίς άλλα στοιχεία –όπως στην περίπτωση του Ιρενέο Βαγιέχος, του Δαμάσιο Μιράντα και του Γουστάβο Καρδόσο– πέρα από τις φαντασιόπληκτες και αντιφατικές μαρτυρίες ενός ζευγαριού με μάλλον διαταραγμένη συμπεριφορά κι ενός εξάχρονου κοριτσιού…
« Ο κόσμος φοβάται », λέει ανήσυχη η Βικτόρια Σανάμπρια. « Δεν εμπιστευόμαστε ούτε τη Δικαιοσύνη ούτε τους θεσμούς που κανονικά θα έπρεπε να υπερασπίζονται τα δικαιώματά μας. Οι κατηγορούμενοι είναι οικογενειάρχες, αγωνιστές που σηκώνονται στις 5 το πρωί για να πάνε να δουλέψουν. Τυχαίνει να είναι επίσης και ηγέτες του κινήματος. Πιστεύουμε ότι το πρόβλημα στη βάση του είναι η γη μας. Αυτό καταλαβαίνουμε μέσα στην άγνοιά μας. Νομίζουν πως άμα αποκεφαλίσουν την ηγεσία θα ξεμπερδέψουν μαζί μας ».
Εδώ έχουμε να κάνουμε με λίγα λόγια με ένα κλασικό λατινοαμερικάνικο σκηνικό. Μια πληγή που δεν τη φροντίζεις, στο τέλος μολύνεται. Διάφορες ομάδες, είτε μικρές είτε μεγάλες, καταδικαστέες ή μη, ριζοσπαστικοποιούνται. Η λεγόμενη « δημοκρατική » εξουσία ουρλιάζει κι εξαπολύει τις δυνάμεις της τάξης για να συλλάβουν τους υποτιθέμενους ενόχους, ενώ ποινικοποιεί κατά προτεραιότητα… τα κοινωνικά κινήματα. Προς μεγάλο όφελος, στην περίπτωση της Παραγουάης, των sojeros.
P.-S.
Βραζιλιάνοι της Παραγουάης : Του μισείς ή τους λατρεύεις
To 19% περίπου του εδάφους της Παραγουάης, δηλαδή 7,7 εκατομμύρια εκτάρια (το 32% του συνόλου της καλλιεργήσιμης γης), βρίσκεται σε χέρια ξένων ιδιοκτητών. Και από αυτά, γύρω στα 4,9 εκατομμύρια εκτάρια ανήκουν σε Βραζιλιάνους, ως επί το πλείστον στις παραμεθόριες περιοχές του Άλτο Παρανά, του Αμαμπάι, του Κανιντεγιού και του Ιταπούα [13 ]. Αυτό δείχνει μια μελέτη που διεξήγαγαν στα πλαίσια της αγροτικής απογραφής 2007-2008 ο Μάρκος Γκλάουσερ, από την οργάνωση « BASE Investigaciones sociales » και ο Αλμπέρτο Αλδερέτε από την καθολική νομική υπηρεσία για την αγροτική ανάπτυξη (Seija).
Δυο ιστορικές περίοδοι ευνόησαν την άφιξη αυτών που οι ντόπιοι ονόμασαν Brasiguayos[« Βραζιγουανοί » : (μισοί Βραζιλιάνοι, μισοί Παραγουανοί, ή το ένα ή το άλλο ή και τα δυο μαζί]. Οι νόμοι που επιτρέπουν την πώληση δημοσίων γαιών εγκρίθηκαν μετά τον πόλεμο κατά της Τριπλής Συμμαχίας, η οποία έφερε την Παραγουάη αντιμέτωπη από το Νοέμβρη του 1864 ως το Μάρτιο του 1870 με μια συμμαχία που αποτελούνταν από τη Βραζιλία, την Αργεντινή και την Ουρουγουάη –με ολέθριες συνέπειες για την πρώτη. Εν συνεχεία, τη δεκαετία του 1970, η οποία σημαδεύτηκε από το χαμηλό κόστος της γης, η άγρια αποψίλωση των δασών έγινε τόσο εύκολη υπόθεση ώστε ο δικτάτορας Αλφρέδο Στρέσνερ δεν χρειάστηκε να αρνηθεί τίποτα στους ομολόγους του από τη γειτονική χώρα.
Η ίδια διαδικασία θα συνεχιστεί και μετά το 1989, αφότου η δικτατορία αντικαταστάθηκε από τη « δικταμοκρατία » : οι βραζιλιάνοι έποικοι, οι οποίοι κουβαλούν στα μπαγκάζια τους τη μηχανοποιημένη γεωργία, θα αποτελέσουν την αιχμή του δόρατος για την εισαγωγή της σόγιας. Θα στήσουν τις σημαντικότερες επιχειρήσεις της αγρομπίζνες και… θα έλθουν σε ευθεία σύγκρουση με τους ντόπιους αγρότες.
Σε ό,τι αφορά στην « εξημέρωση » των ντόπιων, οι νεοφερμένοι εφαρμόζουν τα μαθήματα που έμαθαν στην πατρίδα τους [14 ] : « Η μεγάλη πλειοψηφία έρχεται κουβαλώντας τη “νοοτροπία των συνόρων”, δηλαδή να πλουτίσουν εύκολα και να επιβληθούν με τη βία, ανατρέποντας έθιμα, κανόνες, περιβαλλοντικούς κανονισμούς… για να μη μιλήσουμε για τους εργασιακούς νόμους », καταγγέλλει ο Μιγκέλ Λοβέρα, πρόεδρος της Εθνικής Υπηρεσίας ποιότητας και υγείας οπωροκηπευτικών και σπόρων (Senaves). Παρόλο που χρησιμοποιούν λίγα εργατικά χέρια λόγω της μηχανοποίησης της καλλιέργειας, οι έποικοι αυτοί, που οι ιδιοκτησίες τους κυμαίνονται από καμιά εκατοστή εκτάρια μέχρι τα 140.000 εκτάρια του « βασιλιά της σόγιας » Τρανκίλο Φαβέρο, επιβάλλουν συχνά στους εργαζόμενούς τους ένα εργασιακό καθεστώς ημι-δουλείας. « Έχουν τη δική τους ασφάλεια », μας εξηγεί ο Χόρχε Λάρα Κάστρο, υπουργός εξωτερικών στην κυβέρνηση του πρώην προέδρου Φερνάντο Λούγο. « Πολλές φορές όμως, χρησιμοποιούν ντόπιους αγρότες ως matones [15 ] για ελάχιστα χρήματα ». Η Εστέρ Λέιβα, εθνική συντονίστρια της Οργάνωσης Αγώνα για τη Γη (OLT), σε πλήρη εναρμονισμό με τους ντόπιους ακτιβιστές, αποδεικνύεται πολύ περισσότερο ακριβής : « Αν πατήσετε τα χωράφια τους, μπορεί να σας πυροβολήσουν ».
To 19% περίπου του εδάφους της Παραγουάης, δηλαδή 7,7 εκατομμύρια εκτάρια (το 32% του συνόλου της καλλιεργήσιμης γης), βρίσκεται σε χέρια ξένων ιδιοκτητών. Και από αυτά, γύρω στα 4,9 εκατομμύρια εκτάρια ανήκουν σε Βραζιλιάνους, ως επί το πλείστον στις παραμεθόριες περιοχές του Άλτο Παρανά, του Αμαμπάι, του Κανιντεγιού και του Ιταπούα [13 ]. Αυτό δείχνει μια μελέτη που διεξήγαγαν στα πλαίσια της αγροτικής απογραφής 2007-2008 ο Μάρκος Γκλάουσερ, από την οργάνωση « BASE Investigaciones sociales » και ο Αλμπέρτο Αλδερέτε από την καθολική νομική υπηρεσία για την αγροτική ανάπτυξη (Seija).
Δυο ιστορικές περίοδοι ευνόησαν την άφιξη αυτών που οι ντόπιοι ονόμασαν Brasiguayos[« Βραζιγουανοί » : (μισοί Βραζιλιάνοι, μισοί Παραγουανοί, ή το ένα ή το άλλο ή και τα δυο μαζί]. Οι νόμοι που επιτρέπουν την πώληση δημοσίων γαιών εγκρίθηκαν μετά τον πόλεμο κατά της Τριπλής Συμμαχίας, η οποία έφερε την Παραγουάη αντιμέτωπη από το Νοέμβρη του 1864 ως το Μάρτιο του 1870 με μια συμμαχία που αποτελούνταν από τη Βραζιλία, την Αργεντινή και την Ουρουγουάη –με ολέθριες συνέπειες για την πρώτη. Εν συνεχεία, τη δεκαετία του 1970, η οποία σημαδεύτηκε από το χαμηλό κόστος της γης, η άγρια αποψίλωση των δασών έγινε τόσο εύκολη υπόθεση ώστε ο δικτάτορας Αλφρέδο Στρέσνερ δεν χρειάστηκε να αρνηθεί τίποτα στους ομολόγους του από τη γειτονική χώρα.
Η ίδια διαδικασία θα συνεχιστεί και μετά το 1989, αφότου η δικτατορία αντικαταστάθηκε από τη « δικταμοκρατία » : οι βραζιλιάνοι έποικοι, οι οποίοι κουβαλούν στα μπαγκάζια τους τη μηχανοποιημένη γεωργία, θα αποτελέσουν την αιχμή του δόρατος για την εισαγωγή της σόγιας. Θα στήσουν τις σημαντικότερες επιχειρήσεις της αγρομπίζνες και… θα έλθουν σε ευθεία σύγκρουση με τους ντόπιους αγρότες.
Σε ό,τι αφορά στην « εξημέρωση » των ντόπιων, οι νεοφερμένοι εφαρμόζουν τα μαθήματα που έμαθαν στην πατρίδα τους [14 ] : « Η μεγάλη πλειοψηφία έρχεται κουβαλώντας τη “νοοτροπία των συνόρων”, δηλαδή να πλουτίσουν εύκολα και να επιβληθούν με τη βία, ανατρέποντας έθιμα, κανόνες, περιβαλλοντικούς κανονισμούς… για να μη μιλήσουμε για τους εργασιακούς νόμους », καταγγέλλει ο Μιγκέλ Λοβέρα, πρόεδρος της Εθνικής Υπηρεσίας ποιότητας και υγείας οπωροκηπευτικών και σπόρων (Senaves). Παρόλο που χρησιμοποιούν λίγα εργατικά χέρια λόγω της μηχανοποίησης της καλλιέργειας, οι έποικοι αυτοί, που οι ιδιοκτησίες τους κυμαίνονται από καμιά εκατοστή εκτάρια μέχρι τα 140.000 εκτάρια του « βασιλιά της σόγιας » Τρανκίλο Φαβέρο, επιβάλλουν συχνά στους εργαζόμενούς τους ένα εργασιακό καθεστώς ημι-δουλείας. « Έχουν τη δική τους ασφάλεια », μας εξηγεί ο Χόρχε Λάρα Κάστρο, υπουργός εξωτερικών στην κυβέρνηση του πρώην προέδρου Φερνάντο Λούγο. « Πολλές φορές όμως, χρησιμοποιούν ντόπιους αγρότες ως matones [15 ] για ελάχιστα χρήματα ». Η Εστέρ Λέιβα, εθνική συντονίστρια της Οργάνωσης Αγώνα για τη Γη (OLT), σε πλήρη εναρμονισμό με τους ντόπιους ακτιβιστές, αποδεικνύεται πολύ περισσότερο ακριβής : « Αν πατήσετε τα χωράφια τους, μπορεί να σας πυροβολήσουν ».
Notes
[1 ] Ευρισκόμενη προ τετελεσμένου γεγονότος, η κυβέρνηση της Παραγουάης θα νομιμοποιήσει με συνοπτικές διαδικασίες τη γενετικά τροποποιημένη σόγια, το 2004.[2 ] H Cargill βρίσκεται αυτή την εποχή στην καρδιά ενός σκανδάλου στην Κολομβία, όπου κατηγορείται για παράνομη οικειοποίηση 52.000 εκταρίων, τα οποία το κράτος απέδωσε σε φτωχούς αγρότες
[3 ] Luis Rojas Villagra, Actores del agronegocio en Paraguay, BASE Investigaciones sociales, Asunción, 2012.
[4 ] E’a, Asunción, 19 Σεπτεμβρίου 2013.
[5 ] « Informe de derechos humanos sobre el caso Marina Kue », Coordinadora Derechos humanos Paraguay, Asunción, 2012
[6 ] Ευαγγελική αίρεση ευρωπαϊκής προέλευσης, κυρίως γερμανικής, τα μέλη της οποίας μετοίκησαν στην Ουρουγουάη το 1920. Είναι περίπου 30.000 και παράγουν το 80% των γαλακτοκομικών προϊόντων στη χώρα.
[7 ] Ο διευθυντής της, ο Άλδο Σοθκολίγιο, είναι ο βασικός μέτοχος της Cargill στην Παραγουάη
[8 ] Διαβάστε Renaud Lambert, « Au Paraguay, l’“élite” aussi a voté à gauche », Le Monde diplomatique, Ιούνιος 2008.
[9 ] Αντίγκουα και Μπαρμπούντα, Βολιβία, Κούβα, Εκουαδόρ, Ονδούρα (μέχρι το πραξικόπημα του 2009), Νικαράγουα, Δομινικανή Δημοκρατία, Άγιος Βικέντιος και Γρεναδίνη, Βενεζουέλα.
[10 ] Φάρμα που αφιερώνεται στην εκτροφή βοοειδών.
[11 ] E’a, 21 Αυγούστου 2013.
[12 ] Radio Ñanduti, Asunción, 6 Σεπτεμβρίου 2013.
[13 ] ABC Color, Aσουνσιόν, 22 Αυγούστου 2013.
[14 ] Διαβάστε « Le Bresil des homes marques pour mourir » και « Les nouveaux forcats de travail-esclave au Bresil », Le Monde Diplomatique, Δεκέμβριος 1990 και Αύγουστος 1993 αντίστοιχα.
[15 ] Ιδιωτικούς φύλακες (ΣτΜ) : η κυριολεκτική έννοια της λέξης σα ισπανικά είναι « φονιάς ».
tvxs
