ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Εν έτει 2014, διαπιστώνεται πως ο Μαλάκας παραμένει διαχρονικά πιστός
στις ιστορικές του συνήθειες: την εθελοδουλεία, την αναπαραγωγή της
κυρίαρχης κουλτούρας, την «εθελοντική» στράτευση του στην πλευρά των
καταπιεστών. Έτσι, µόλις 40 έτη µετά την πτώση της τελευταίας εν Ελλάδι
δικτατορίας, συναντούμε ακόμη νοσταλγούς της δολοφονικής φάρσας που
ακούει στο όνομα «δικτατορία των συνταγματαρχών». Ακούμε συχνά για τα
«παραμύθια του Πολυτεχνείου» (ακόμη κι από θεσμικούς παράγοντες του
Κράτους ,όπως ο πρώην υπουργός Υγείας,
Ά.Γεωργιάδης)
που µάλιστα βρίσκουν υποστηρικτές σε ένα διευρυμένο, αν και πιθανότατα
μειοψηφικό, μέρος της ελληνικής κοινωνίας. Το κλισέ «ένας Παπαδόπουλος
µας χρειάζεται» είχαµε συνηθίσει να το ακούµε από γραφικούς παππούδες
που νοσταλγούσαν τις µέρες που ήταν είτε ρουφιάνοι, είτε βασανιστές,
είτε ευνοούµενοι µε διάφορους τρόπους (όπως θα δούµε παρακάτω) από το
στρατιωτικό καθεστώς. Κανείς δεν έδινε σηµασία, είτε διότι οι ιστορικές
µνήµες της οδυνηρής επταετίας ήταν πρόσφατες, είτε διότι η µετέπειτα
κοινοβουλευτική δηµοκρατία άνοιξε τον κρατικό µπουφέ για µεγάλο µέρος
του πληθυσµού, δηµιουργώντας το ολοδικό της πελατειακό κράτος,
διεφθαρµένων υπερκαταναλωτών και χειροκροτητών ψηφοφόρων.
Με την οικονοµικοπολιτική κρίση, όµως, η ελληνική κοινωνία
ξεβρακώθηκε, αποκαλύπτοντας την πνευµατική και πολιτισµική της ασχήμια.
Το προαναφερθέν κλισέ έγινε για κάποιους «Χρυσή Αυγή που σας
χρειάζεται», ο άλλοτε γραφικός χριστιανικός όχλος αποκτά πλάτες με την
βοήθεια της ναζιστικής αυτής γκρούπας, επιχειρώντας να λιντσάρει τους
ηθοποιούς του Corpus Cristi για λόγους «βλασφημίας» πριν δύο χρόνια
(όπως ακριβώς συμβαίνει και σε πολλές θεοκρατικές κοινωνίες). Η
συγκέντρωση/ στοίβαξη µεγάλου αριθµού µεταναστών στα αστικά κέντρα, που
προστίθεται στο ήδη διογκωμένο πλεονάζον για τον καπιταλισμό εργατικό
δυναμικό, η αύξηση της εγκληµατικότητας ως συνέπειας της ανέχειας και
της ανισότητας, και η ρατσιστική προπαγάνδα των ΜΜΕ (που τη μία
παριστάνουν τους θεσμικούς αντιφασίστες και την άλλη επιχειρούν να
παρουσιάσουν το«ανθρώπινο» πρόσωπο νεοναζιστών) εδώ και αρκετά χρόνια,
συνέβαλαν ώστε ένα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού να οδηγηθεί, είτε με
πλήρη συνείδηση της επιλογής του είτε διαμαρτυρόμενο, είτε στη
νεοναζιστική συμμορία της Χρυσής Αυγής, είτε στη συντηρητική ακροδεξιά
(Νέα Δημοκρατία – ΛΑ.Ο.Σ).
Έτσι, ο Μαλάκας της ιστορίας μας, κρύβεται πίσω απ΄την εθνική του
σημαία, κουνώντας το δάχτυλο σ’ όλους όσους θεωρεί πως φταίνε για την
κατάντια του: οι απεργοί, οι καταληψίες, οι διαδηλωτές, οι φοιτητές, οι
μετανάστες, ΟΙ «αλήτες – προδότες – πολιτικοί». Αφού ανακαλυψε λοιπόν
τους εχθρούς του, αναζητά και ένα…επιτυχημένο ιστορικό αντιπαράδειγμα.
Έτσι, γίνεται ταυτόχρονα και νοσταλγός της δικτατορίας του
Παπαδόπουλου, ή του Μεταξά (χωρίς, ωστόσο, κανείς να τον εμποδίζει να
μεταναστεύσει σε μια χώρα που ένα τέτοιο καθεστώς έχει εδραιωθεί),
αναπαράγοντας τις μπούρδες των φασιστολογίων που έχουν κατακλύσει το
διαδικτυακό χώρο, χωρίς να αναζητήσει φυσικά πηγές και χωρίς να
αναπτύξει έστω στο ελάχιστο την κριτική ιστορική γνώση, εξαργυρώνοντας
µε χουντολαγνεία τη χρόνια αποπολιτικοποίηση του. Το κείμενο, λοιπόν,
αυτό απευθύνεται κυρίως στον Μαλάκα, και έχει ως βασικό του στόχο να
αποτελέσει σηµείο προβληµατισµού γι’ αυτόν, και όχι προϊόν εκ νέου
αναπαραγωγής και παπαγαλισµού επιχειρηµάτων.
Ο ΜΑΖΑΝΘΡΩΠΟΣ
Τα απολυταρχικά καθεστώτα δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς την κοινωνία
αυτή που θα στηρίξει τον ολοκληρωτισμό. Ο Χίτλερ, σε ομιλία του προς τα
S.A είπε: «Ό,τι είσαστε, το είσαστε χάρη σ’ εμένα. Ό,τι είμαι, το είμαι
χάρη σ’εσάς και μόνο». Ο ανθρωπολογικός τύπος που συμβάλει περισσότερο
στην κυριαρχία και διαιώνιση των ολοκληρωτικών καθεστώτων, δεν είναι
τόσο αυτός του κτήνους του βασανιστή ή του χαφιέ, αλλά ο μαζάνθρωπος,
βασικό χαρακτηριστικό του οποίου είναι ο εθισμός στο lifestyle, στην
εύκολη και ανέμελη ζωή, στο θέαμα και η απομόνωση ή έλλειψη φυσιολογικών
κοινωνικών σχέσεων. Οι φασιστική δικτατορία του Μουσολίνι, τα
στρατιωτικά καθεστώτα του Σαλαζάρ, του Πινοσέτ και του Παπαδόπουλου
βάσιζαν την κυριαρχία τους όχι μόνο στις διώξεις των πολιτικών τους
αντιπάλων, αλλά στην καλλιέργεια ενός ξένιαστου lifestyle, μιας
συνεχόμενης και επαναλαμβανόμενης εικόνας μιας ατέλειωτου πανηγυριού,
σαν να πρόκειται για το ακριβό περιτύλιγμα ενός χαλασμένου προϊόντος,
μια βιτρίνα που κρύβει τις πληγές μιας κοινωνίας που αιμορραγεί αλλά
όντας υπνωτισμένη από τα καταναλωτικά ναρκωτικά. Προκειμένου να
καταλάβουμε καλύτερα, θα πρέπει να θυμηθούμε αρχικά την ταινία
Roma
του Φεντερίκο Φελίνι, που απεικονίζει την ζωή των Ιταλών κάτω από το
φασιστικό καθεστώς του Μουσολίνι, κατά τη διάρκεια του Δευτέρου
Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Φελίνι περιγράφει με απόλυτη ακρίβεια το πρώτο
βασικό στοιχείο που συναντά κανείς στον φασισμό: η υλιστική ζωή, η
πληθώρα των απολαύσεων και οι θεατρικές επιθεωρήσεις μας δίνουν την
εντύπωση ότι οι άνθρωποι κάτω από ένα τέτοιο καθεστώς ζουν ευχάριστα. Η
κρατική βία και οι διώξεις έρχονται σε δεύτερη μοίρα και συχνά δεν
αγγίζουν τον όχλο ο οποίος έχει κυριολεκτικά παραλύσει (γι’ αυτό και
άλλωστε είναι όχλος και όχι πια πολίτες) μέσα σ’ ένα βαθύ κλίμα
απο-πολιτικοποίησης, απάθειας ή στείρας αναπαραγωγής κρατικής
προπαγάνδας. (Η απο-πολιτικοποίηση αποτελεί βασικό στοιχείο που οδηγεί
στον ολοκληρωτισμό για την Hannah Arendt). Τα θεάματα που τα καθεστώτα
αυτά προσφέρουν είναι είτε αστείες παρωδίες δίχως πολιτικό περιεχόμενο,
είτε προπαγανδιστικά show, με σκοπό να προσελκύσουν τον όχλο στο
πανηγύρι του lifestyle. Οι μάζες αυτές προέρχονται από μια διάτρητη
κοινωνία, στις οποίες έρχεται το εθνικιστικό συναίσθημα (ο εθνικισμός
αποτελεί πάντοτε πεμπτουσία των περισσότερων στρατιωτικών καθεστώτων) να
συγκολλήσει.
Η χρόνια αποπολιτικοποίηση, ο ζαμανφουτισμός, το κλείσιμο του καθενός
στην ιδιωτική του σφαίρα, και η αποξένωση συνθέτουν το παζλ της κρίσης
της δυτικής κοινωνίας, και της ελληνικής συμπεριλαμβανομένης. Τόση
απο-πολιτικοποίηση και εθισμό στην κουλτούρα του κιτς και της
ξενοιασιάς, πραγματικά θα τη ζήλευαν ακόμα και οι στρατιωτικοί
δικτάτορες. Σε μια σύγχρονη Δυτική κοινωνία δεν χρειάζεται κάποιο
καθεστώς να ασκήσει σωματική βία από τη στιγμή που τα ελέγχει τα Μέσα
Ενημέρωσης και Ψυχαγωγίας, τα οποία έχουν πετύχει ν’ απομακρύνουν τον
καθένα μας από την πολιτική σφαίρα, βομβαρδίζοντάς μας καθημερινά με
εικόνες lifestyle, δημιουργώντας ψεύτικες ανάγκες, χτυπώντας την πιο
κεντρική δομή του ανθρώπινου ενστίκτου, την
ψυχή, όπως θα έλεγε
και ο Φρόιντ, και ελέγχοντας τα συναισθήματα μέσα από προβαλλόμενες
εικόνες, καλλιεργώντας το φαντασιακό της υπερκατανάλωσης. Έτσι το
πολιτικό όν ο άνθρωπος μετατρέπεται σε μαζάνθρωπος, εθίζεται στον
καταναλωτισμό και την απάθεια, αναζητώντας διεξόδους μέσα από τις
διάφορες φετιχιστικές εικόνες και διαφημίσεις. Είχε άδικο, συνεπώς, ο
Ουμπέρτο Έκο, όταν έλεγε πως σήμερα μόνο οι ηλίθιοι κάνουν πραξικοπήματα
με τανκς, όταν υπάρχει τηλεόραση; Μιλάμε, συνεπώς, για την κρίση σαν να
πρόκειται για ένα φαινόμενο των τελευταίων δύο-τριών ετών, αποφεύγοντας
να εξετάσουμε τα μικρές φυσαλίδες της φούσκας που μόλις έσκασε. Η
συστηματική διαστρέβλωση των ιστορικών γεγονότων, η δημιουργία εθνικών
μύθων, οι κατά καιρούς «μεγάλες ιδέες» (οι οποίες ξεκινούν από τη«πάλι
με χρόνια με καιρούς πάλι δικιά μας θα ναι» και φτάνουν στην Ευρωζώνη
και τους Ολυμπιακούς Αγώνες), η διαχρονική ανευθυνότητα και
υποκειμενικότητα στη διαχείριση και μεταρρύθμιση του εκπαιδευτικού
συστήματος, η καλλιέργεια του πολιτισμού του σκυλάδικου, η συνολική
απαξίωση της πολιτικής και η μετάλλαξη της σ’ ένα σόου τηλεκαρναβάλων,
καθώς και πολλές άλλες φυσαλίδες αιωρούνται γύρω μας, καθώς εμείς
συνεχίζουμε να βυθιζόμαστε όλο και πιο βαθιά στην ιδιωτική μας ζωή,
αποστρεφόμενοι την συμμετοχή, την κοινωνικοποίηση και συνεχίζοντας την
διαίρεση της κοινωνίας σε εκατομμύρια μικροσκοπικά «εγώ».
Όταν, όμως, έσκασε η μεγάλη φούσκα της κατανάλωσης, ο μαζάνθρωπος
αυτός, ο άγνωστος μεταξύ αγνώστων, αναζητά μια νέα φούσκα για να
κουρνιάσει μέσα της, να βρει την ασφάλεια που έχει χάσει, να πατήσει στη
γη που έφυγε από τα πόδια του. Πώς, λοιπόν, θα αποφύγει ο μαζάνθρωπος
το αυτομαστίγωμα στον οποίο καθημερινά τον καλούν η πολιτική τάξη, oι
διεθνείς κι εγχώριες οικονομικές ελίτ, τα ΜΜΕ; ΄Πως θα ξεπεράσει και την
ίδια του τη φυσική του ροπή προς την ιδιοτέλεια, την αδράνεια, τον
φετιχισμό και την ασημαντότητα; Πώς θα απαλύνει τον πόνο της
υπευθυνότητας, της αυτοκριτικής, πώς θ’ απομακρυνθεί και πάλι απ΄ τον
δύσβατο δρόμο της κοινωνικής δημιουργίας που απλώνεται ανοιχτός μπροστά
του; O εθνικιστικός ναρκισσισμός, και πάλι, θα του προσφέρει χείρα
βοηθείας… έτσι ώστε να τον διαχωρίσει απ΄το γείτονα του, να του
προσφέρει το βάθρο της (τάχα μου) φυλετικής ανωτερότητας, να
δικαιολογήσει τα λάθη του παρελθόντος ρίχνοντας τις ευθύνες σε Εβραίους,
ιλλουμινάτι, ψεκασμούς αεροπλάνων, μετανάστες και αριστερούς ή
αναρχικούς.
Ο μαζάνθρωπος, λοιπόν, είναι εδώ. Είναι ο γείτονας με τον οποίο δεν
έχουμε ανταλλάξει καλημέρα, είναι ο συνάδελφος στη δουλειά με τον οποίο
δεν έχουμε πιει ποτέ ένα καφεδάκι, είναι η φουρνάρισσα την οποία δεν
ρωτήσαμε ποτέ αν είναι καλά. Είναι μέσα σε σπίτι με κλειστά παντζούρια,
σε αγέλαστο τραπέζι στο καφενείο, σε οθόνη υπολογιστή που μένει ανοιχτή
εικοσιτετράωρα ολόκληρα. Κι όσο δεν κοινωνικοποιείται, όσο δεν ψάχνει
για ζωή, τόσο η νέα φούσκα του εθνικού παραληρήματος τον παρασύρει εντός
της. Ο μαζάνθρωπος δεν είναι πάντα ο Μαλάκας της ιστορίας μας. Ο
Μαλάκας όμως είναι πάντα μαζάνθρωπος.
ΠΟΥΛΑ ΜΟΥ ΛΙΓΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ
Ο Μαλάκας της ιστορίας μας είναι ένας άνθρωπος που δεν έχει ακόμη
απογαλακτιστεί. Όπως στα πρώτα χρόνια της ζωής του, περίμενε το παραμύθι
της μητέρας για να γλυκοκοιμηθεί, έτσι και στην ενήλικη ζωή του αναζητά
το παραμύθι αυτό που θα τον κοιμίσει για τα καλά και θα τον ξεκουράσει
στις αγκάλες, όχι του Μορφέα, αλλά του εκάστοτε εξουσιομανή. Τα απλοϊκά
επιχειρήματα που θέτει ο Μαλάκας μας, κινούνται από το «τουλάχιστον τότε
κοιμόμουν ήσυχα» και το «επί χούντας φτιάχτηκαν δρόμοι» έως το «δεν
υπήρξαν νεκροί στο Πολυτεχνείο». Θα επιχειρήσουμε παρακάτω, όσο πιο
σύντομα γίνεται, να εκθέσουμε τα χιλιοειπωμένα παραμύθια των
χουντολάγνων.
Οι νεκροί του Πολυτεχνείου
Είναι τουλάχιστον προσβολή προς τις οικογένειες ανθρώπων που έδωσαν
τη ζωή τους για την ελευθερία ν’ αναφέρονται απαξιωτικά σ’ αυτούς
γνωστοί τηλεμαϊντανοί βουλευτές και κάθε λογής φασιστοειδή , άνθρωποι
που δεν έχουν αγωνιστεί για τίποτε απολύτως, πέρα απ’ την τσέπη τους,
αποκαλώντας τους «παραμύθια». Πέραν των νεκρών, χιλιάδες αγωνιστές
βασανίστηκαν, πολλοί περισσότεροι αντιμετώπισαν την καθημερινή Κρατική
Τρομοκρατία, τη ρουφιανιά, τη λογοκρισία, το κυνήγι, είτε επειδή
αντιστέκονταν στο αυταρχικό καθεστώς, είτε απλά έτυχε να συγγενεύουν με
κάποιον αγωνιστή, είτε επειδή απλά τολμούσαν να πουν ό,τι σκέφτονταν.
Χωρίς να επεκταθούμε στο ζήτημα των μεθόδων τρομοκρατίας της Χούντας,
καθώς και η βιβλιογραφία είναι μεγάλη, αλλά και το ζήτημα εκτενές,
παραθέτουμε τη λίστα των νεκρών αγωνιστών του Πολυτεχνείου.
Σπυρίδων Κοντομάρης (ετών 57, δικηγόρος, 16.11.1973, ώρα 20.30)
Διομήδης Κομνηνός (ετών 17, μαθητής, 16.11.1973, ώρα 21.30)
Σωκράτης Μιχαήλ (ετών 57, εμπειρογνώμων ασφαλιστικής εταιρείας , 16.11.1973, ώρα μεταξύ 22.30 & 23.00)
Βασίλειος Φάμελλος (ετών 26, ιδιωτικός υπάλληλος, 16.11.1973, ώρα 23.30)
Torill Engeland Magrette (ετών 22, 16.11.1973, φοιτήτρια, ώρα 23.30)
Γεώργιος Σαμούρης (ετών 22, 16.11.1973, φοιτητής ώρα 24.00)
Δημήτριος Κυριακόπουλος (ετών 35, οικοδόμος 16.11.1973, βραδυνή ώρα )
Σπύρος Μαρίνος (Γεωργαράς) (ετών 35, ιδιωτικός υπάλληλος, 16.11.1973, βραδυνή ώρα)
Νικόλαος Μαρκούλης (ετών 24 , εργάτης, 17.11.1973, πρωινή ώρα)
Αικατερίνη Αργυροπούλου (ετών 76, 17.11.1973, ώρα 10.00)
Στυλιανός Καραγεωργής (ετών 19, οικοδόμος, 17.11.1973, ώρα 10.15)
Μάρκος Καραμανής (ετών 23, ηλεκτρολόγος, 17.11.1973, ώρα 10.30)
Αλέξανδρος Σπαρτίδης (ετών 16, μαθητής 17.11.1973, ώρα 10.30-11.00)
Δημήτριος Παπαϊωάννου (ετών 60, διευθυντής ταμείου αλευροβιομηχάνων, 17.11.1973, ώρα 11.30)
Γεώργιος Γεριτσίδης (ετών 48, εφοριακός υπάλληλος, 17.11.1973, ώρα 11.30)
Βασιλική Μπεκιάρη (ετών 17, μαθήτρια, 17.11.1973, ώρα 12.00)
Δημήτρης Θεοδωράς (ετών 5 1/2, 17.11.1973, ώρα 13.00)
Αλέξανδρος Βασίλειος (Μπασρί) Καράκας (ετών 43, ταχυδακτυλουργός, 17.11.1973, ώρα 13.00)
Αλέξανδρος Παπαθανασίου (ετών 59, συνταξιούχος εφοριακός, 18.11.1973, ώρα 10.00)
Ανδρέας Κούμπος (ετών 63, βιοτέχνης, 18.11.1973, ώρα 11.00)
Μιχαήλ Μυρογιάννης (ετών 20, ηλεκτρολόγος, 18.11.1973, ώρα 12.00)
Κυριάκος Παντελεάκης (ετών 43, δικηγόρος, 18.11.1973, ώρα 12.00-12.30)
Ευστάθιος Κολινιάτης (ετών 47, 18.11.1973)
Ιωάννης Μικρώνης (ετών 22 φοιτητής, συμμετείχε στην κατάληψη του Πανεπιστημίου Πατρών)
Η οικονομία επί χούντας
Η ελληνική ακροδεξιά, έχοντας εξασφαλίσει την συμμετοχή του Κράτους
και των ΜΜΕ στην συστηματική συσκότιση της Ιστορίας, διατείνεται πως η
(αμερικανοκίνητη) χούντα των συνταγματαρχών αποτέλεσε ένα «οικονομικό
θαύμα», ενώ στην πραγματικότητα κατά την περίοδο αυτή επικράτησε η
συνέχεια της πορείας που είχε αρχίσει να διαγράφεται από την αρχή της
δεκαετίας του 60. Οι ίδιοι οι συνταγματάρχες προέβαλαν ως επιχείρημα
για το πραξικόπημα (εκτός από τον «κομμουνιστικό κίνδυνο») το φόβο του
«οικονομικού χάους». Η οικονομική πραγματικότητα όμως της εποχής
περιγράφεται ως εξής: «Η πρόοδος των τελευταίων πέντε ετών, όσον αφορά
την αύξηση του εθνικού εισοδήματος και την βελτίωση του επιπέδου ζωής,
βασίστηκε στη νομισματική σταθεροποίηση που επιτεύχθηκε τα πρώτα χρόνια
της δεκαετίας του 50’ και ήταν συνέπεια των μηχανισμών αναπτύξεως που
μπήκαν σε κίνηση και ενισχύθηκαν επιτυχώς στη δεκαετία 1957-1966. Στο
τέλος του 1966 τα αποθέματα χρυσού και εξωτερικού συναλλάγματος ήταν
εξαιρετικά μεγάλα. Κάτω από τέτοιες συνθήκες και με τέτοια ώθηση, η
περαιτέρω πρόοδος της οικονομίας ήταν σχεδόν βέβαιη»[2]. Συνεπώς
καταλαβαίνουμε ότι πραγματικά «φόβος οικονομικού χάους», δεν υπήρξε ποτέ
(όπως ούτε «κομμουνιστικός κίνδυνος» απεδείχθη ποτέ πως υπήρξε).
Παρόλα αυτά η επιβολή του στρατιωτικού καθεστώτος, δημιούργησε κλίμα
αβεβαιότητας προς την Ελλάδα διεθνώς. Κι έτσι υπήρξε πτώση στα έσοδα απ’
τον τουρισμό, μεταξύ 1967-1971, της τάξης των 200.000.000 δολαρίων.
Συνυπολογίζοντας και τα κεφάλαια ύψους 200.000.000 δολαρίων που θα
παραχωρούσε η Ε.Ο.Κ, μέσα στην τετραετία αυτή, τα οποία δεν δόθηκαν, το
σύνολο φτάνει στα 400.000.000 δολάρια. Έτσι το στρατιωτικό καθεστώς
προχώρησε σε «ενέργειες εκτάκτου ανάγκης» με βραχυπρόθεσμα και
μεσοπρόθεσμα δάνεια με σκοπό την κάλυψη του ελλείμματος στο ισοζύγιο
πληρωμών. Με αυτόν τον τρόπο και μέσα σε μια πενταετία (1966-1971), το
εξωτερικό χρέος υπερδιπλασιάστηκε και συνολικά υπολογίζεται ότι έφτασε
το ύψος των 2,3 δισεκατομμυρίων δολαρίων.
Ο παρακάτω πίνακας αποδεικνύει ξεκάθαρα τα κοινά χαρακτηριστικά της
ευρύτερης περιόδου 60-73. Όπως βλέπουμε, το δημοσιονομικό έλλειμμα ως
ποσοστό του ΑΕΠ βρισκόταν στο 1,22% το 1966, ενώ το 1974 έφτασε το 2,76%
του ΑΕΠ…Το 1961- 1966 οι ετήσιοι ρυθμοί ανάπτυξης κυμάνθηκαν από το
6,5% έως το 13,2%, και ο πληθωρισμός από 0% μέχρι 4,8% . Το 1967 -73 οι
ρυθμοί ανάπτυξης «έτρεχαν» με ετήσιους ρυθμούς από 5,7% μέχρι 11,6%, ενώ
πληθωρισμός με 0,3% έως το αρνητικό ρεκόρ 15,55% (το 1973).
1973).
Άλλο επιχείρημα των χουντολάγνων που υποστηρίζει την επταετή
δικτατορία, είναι τα χαμηλά ποσοστά ανεργίας της εποχής. Φυσικά,
αποκρύπτεται το γεγονός πως α)τα επίπεδα της ανεργίας κινούνταν στα ίδια
περίπου επίπεδα και πριν το πραξικόπημα και β) πως η στατιστική της
ανεργίας ήταν τεχνητή, αφού οι εν δυνάμει εργαζόμενοι πολίτες
μετανάστευαν μαζικά προς το εξωτερικό, όπως δείχνει και ο παρακάτω
πίνακας.
¨Έτος
|
Χιλιάδες
|
¨Έτος
|
Χιλιάδες
|
| 1963 |
67,7 |
1967 |
30,8 |
| 1964 |
63,8 |
1968 |
56,9 |
| 1965 |
54,9 |
1969 |
90,3 |
| 1966 |
23,3 |
1970 |
83,6 |
Όσον αφορά τους «υψηλούς μισθούς» επί χούντας, η σκόπιμη διασπορά
ψευδών πληροφοριών από φασιστολόγια μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί με μία
ματιά στον παρακάτω πίνακα. Οι μόνοι μισθοί που στην αυξήθηκαν ήταν
αυτοί των χρήσιμων υπαλλήλων του καθεστώτος: των στρατιωτικών…(έτσι
εξηγούνται και οι «κόκκινες γραμμές» του Μιχαλολιάκου αποκλειστικά στις
περικοπές στις ένοπλες δυνάμεις και τις δυνάμεις καταστολής-όπως
περιγράφτηκαν στο λογύδριο του εντός του Κοινοβουλίου)
| Συγκριτική αύξηση αποδοχών |
1963-66
|
1967-70
|
1968-71
|
| Δημόσιοι υπάλληλοι |
9 |
7,5 |
|
| Στρατιωτικοί |
10 |
13 |
|
| Υπάλληλοι δημοσίων επιχειρήσεων-τραπεζών |
8,8 |
4,7 |
|
| Ωραία αμοιβή στη Βιομηχανία |
9,3 |
8,8 |
6,3 |
| Εβδομαδιαίες αποδοχές στη Βιομηχανία |
8,8 |
8,6 |
8,6 |
| Μηνιαίοι μισθοί στη Βιομηχανία |
7,8 |
7,7 |
6,9 |
| Μίνιμουμ μισθοί (άνδρες) |
8 |
8,4 |
5,4 |
Μέσα διακυβέρνησης της χούντας
Αν συνοψίζαμε τα μέσα διακυβέρνησης της χούντας σε δέκα λέξεις, αυτές
θα ήταν οι εξής: lifestyle, καλλιέργεια ενός κλίματος
απο-πολιτικοποίησης, εθνικιστικός λαϊκισμός, υποσχέσεις, τρομοκρατία,
διώξεις, μεταθέσεις, εκκαθαρίσεις, παροχές, λογοκρισία, απειλές.
Η δικτατορία της 21ης Απρίλη για να μπορέσει να μπορέσει να
κυβερνήσει, απαγόρευσε τα πολιτικά κόμματα, διέλυσε τα εργατικά και
επαγγελματικά σωματεία, διέλυσε κάθε οργάνωση που είχε κάποιο κοινωνικό
περιεχόμενο. Στη συνέχεια απέλυσε τους υπάρχοντες δικαστικούς ώστε να
τρομοκρατήσει και τους υπόλοιπους και προώθησε αυτούς που είχαν δεθεί με
την δική τους πολιτική. Παρόλα αυτά η χούντα δεν μπορούσε να έχει
εμπιστοσύνη στους τακτικούς δικαστές κι έτσι, εγκατέστησε στρατοδικεία
σε ολόκληρη τη χώρα, που θα εφάρμοζαν πιστά τις εντολές της.
Η ίδια τακτική ακολουθείται και στους υπαλλήλους του κρατικού
μηχανισμού σε κάθε κλίμακα. Απολύουν μερικούς και τρομοκρατούν τους
άλλους. Στο στρατό το παιχνίδι τους είναι περισσότερο πολύπλοκο. Μετά το
βασιλικό πραξικόπημα της 13/12/67 έχουν όλη την άνεση να τον
εκκαθαρίσουν από τα στοιχεία που δεν θα πειθαρχήσουν σ’ αυτούς. Μα δεν
αρκούνται μόνο σ’ αυτό. Πρέπει να προωθήσουν και να αποστρατεύσουν όλους
τους αξιωματικούς που είχαν μεγαλύτερο βαθμό από αυτούς, γιατί
διαφορετικά οι ανώτεροι αξιωματικοί ποτέ δε θα πειθαρχούσαν σε
κατώτερούς τους. Η επετηρίδα έχει μεγάλη σημασία γι’ αυτούς. Αλλά δεν
περιορίζονται μόνο σ’ αυτό. Αποστρατεύουν και μια σειρά καθαρά
χουντικούς αξιωματικούς για να τους χρησιμοποιήσουν αμέσως σε επίκαιρα
σημεία του κρατικού μηχανισμού. Οι αξιωματικοί που επιλέγονται για το
σκοπό αυτό προάγονται, παίρνουν μια καλή σύνταξη και στη συνέχεια
διορίζονται σε υψηλές δημόσιες θέσεις με πολύ μεγάλο μισθό. Προωθεί
γρήγορα νεότερους αξιωματικούς σε ανώτερους βαθμούς και φυσικό είναι, οι
αξιωματικοί αυτοί να γίνονται πιστοί και αφοσιωμένοι στη χούντα. Και θα
υποστηρίζουν τη χούντα, γιατί αν ανατραπεί και επανέλθουν οι διωγμένοι
αντίθετοι της χούντας, θα πρέπει να υποβιβασθούν. Με παρόμοιο τρόπο
λειτουργούν και με τους πολίτες της χώρας, έτσι ώστε να έχουν όση
περισσότερη απήχηση και ανοχή από μέρος αυτών. Έτσι δεν λείπουν και τα
ρουσφέτια προς μέρος της κοινωνίας που είναι φιλικά προσκείμενοι προς το
στρατιωτικό καθεστώς, όπως χορήγηση χαριστικών δανεικών-κι αγύριστων
από το Κράτος προς υποστηρικτές του καθεστώτος, χορήγηση αδειών κτλ.
Η χούντα χρησιμοποιεί το δημόσιο χρήμα για να δημιουργήσει γύρω της
αφοσιωμένους ανθρώπους. Τον πρώτο καιρό μετά τη μεταπολίτευση το θέμα
απασχόλησε επανειλημμένα τα ΜΜΕ, για προφανείς όμως λόγους οι σχετικές
κατηγορίες ουδέποτε ερευνήθηκαν σε βάθος. Αποκαλυπτικά είναι δύο έγγραφα
του τότε αρχηγού της ΚΥΠ Μιχαήλ Ρουφογάλη που αποκάλυψε ο «Ταχυδρόμος»
(29/8 και 12/9/74), με το ενδοκαθεστωτικό φακέλωμα «δανείων άτινα
θεωρούνται χαριστικά ή επισφαλή», καθώς και των παραγόντων που
«παρενέβησαν» για τη χορήγησή τους. Το συνολικό ύψος των «χορηγηθέντων»
δανείων ήταν 1.519.000.000 δρχ. και των «υπό έγκρισιν» 1.644.000.000
δρχ.Τα δισεκατομμύρια σκορπιούνται σε φίλους και γνωστούς, που
υποτίθεται ότι κάνουν κάποια δημόσια έργα ή έχουν κάποια αποστολή.
Μισθοδοτούν ένα πλήθος χαφιέδων που παρακολουθούν τους ανθρώπους σε κάθε
τους βήμα. Όλοι όσοι θα περάσουν σαν στρατιώτες από την ΕΣΑ του Λαδά
και του αρχιβασανιστή Ιωαννίδη θα μισθοδοτούνται σε συνέχεια σαν
πληροφοριοδότες.Με τον τρόπο αυτό, δένει τους βασικούς κρίκους της
διοίκησης με ανθρώπους αφοσιωμένους στη χούντα.
Λογοκρισία
«Έχετε υποχρέωσιν να δεχθήτε την σοβαρότητα της εγχειρήσεως και να
μας βοηθήσετε», ήταν το πρώτο διάγγελμα του Παπαδόπουλου προς τους
δημοσιογράφους, λίγες μέρες μετά την επιβολή της δικτατορίας.
Η πανομοιότυπη εμφάνιση των εφημερίδων που κυκλοφόρησαν από τη
μεθεπόμενη του πραξικοπήματος, έδειχνε ξεκάθαρα την υποταγή τους στην
άγρια λογοκρισία. Ίδια πρωτοσέλιδα, ίδιες επίσημες ανακοινώσεις και
υπαγορευμένα δημοσιεύματα, ίδια σχόλια. Πέντε εφημερίδες έλειπαν από τις
πρώτες κυκλοφορίες. Η «Αυγή» και η «Δημοκρατική Αλλαγή» που κάλυπταν
τον αριστερό πολιτικό χώρο, των οποίων απαγορεύτηκε η κυκλοφορία, η
«Ελευθερία», καθώς και οι συντηρητικές «Καθημερινή» και η «Μεσημβρινή».
Από τις εφημερίδες που εκδόθηκαν, οι ακροδεξιές «Ελεύθερος Κόσμος» και
«Εστία» υποστήριξαν ανοιχτά το καθεστώς (και η κυκλοφορία των οποίων δεν
ξεπέρασε ποτέ τις τελευταίες θέσεις). Οι συντηρητικές και
φιλοβασιλικές, «Ακρόπολις», «Απογευματινή» και «Βραδυνή» υποτάχτηκαν
πλήρως στο καθεστώς λογοκρισίας. Δυσάρεστη έκπληξη προκάλεσαν στους
αναγνώστες τους οι τέσσερις εφημερίδες, «Αθηναϊκή», «Βήμα», «Έθνος» και
«Νέα», οι οποίες στην αρχική φάση τουλάχιστον αποδέχτηκαν τη λογοκρισία
των συνταγματαρχών. Λίγες μέρες μετά, η κεντροαριστερή «Αθηναϊκή»
σταμάτησε την έκδοσή της. Η εφημερίδα «Έθνος» χτυπημένη από τα βαριά
πρόστιμα και τη φυλάκιση των εκδοτών της ,λόγω της έντονης κριτικής στο
καθεστώς και της δημοσίευσης συνέντευξης του οικονομολόγου Ζίγδη για το
κυπριακό ζήτημα, σταμάτησε την έκδοσή της την 1.4.1970.
Τα «καθαρά χέρια» της χούντας
Μπορεί οι στρατιωτικοί δικτάτορες να μη χαιρετούσαν ναζιστικά, όπως
οι σημερινοί νοσταλγοί τους στο κοινοβούλιο, όμως ούτε «καθαρά χέρια»
είχαν (όπως φυσικά ούτε οι μαχαιροβγάλτες της νεοναζιστικής συμμορίας
έχουν). Τα σκάνδαλα της χούντας δεν ήταν ούτε λίγα, ούτε ασήμαντα (όπως
ούτε αυτά των κοινοβουλευτικών συνεχιστών τους φυσικά).
Το πρώτο πράγμα που φρόντισαν να νομοθετήσουν ήταν η αύξηση του
μισθού τους. Με τον Α.Ν. 5 του 1967, ο μισθός του πρωθυπουργού
υπερδιπλασιάστηκε (από 23.600 σε 45.000 δρχ), των υπουργών και
υφυπουργών αυξήθηκε από 22.400 σε 35.000 δρχ, ενώ θεσπίστηκαν -για πρώτη
φορά- ημερήσια «εκτός έδρας» 1.000 και 850 δρχ αντίστοιχα («Πολιτικά
Θέματα» 5/10/73). Ακολούθησαν, φυσικά, κι άλλες «τακτοποιήσεις», όπως η
καταχρηστική στεγαστική αποκατάσταση «αξιωματικών διαδραματισάντων
εξέχοντα ρόλον» στο πραξικόπημα με ειδική ρύθμιση του 1970 («Πολιτικά
Θέματα» 8/2/75).
Ο πρώτος νόμος «περί ευθύνης» υπουργών δεν είναι προϊόν των σημερινών
συγκυβερνώντων ΝΔ-Πασοκ, αλλά της δικτατορίας των συνταγματαρχών που
φρόντισαν να θεσμοθετήσουν τη μελλοντική ασυλία τους.Η χουντική
νομοθεσία «περί ευθύνης υπουργών» (Ν.Δ. 802 της 30/12/1970) περιείχε
«μεταβατική διάταξη» (§ 48) βάσει της οποίας δίωξη υπουργού ή υφυπουργού
της χούντας μπορούσε να γίνει μόνο με απόφαση των… συναδέλφων του.
Επιπλέον, όλα τα «εγκλήματα διά τα οποία δεν ησκήθη ποινική δίωξις μέχρι
της ημέρας συγκλήσεως» της μελλοντικής Βουλής θεωρούνταν αυτομάτως
παραγεγραμμένα! Όλα αυτά θα μπορούσαν, βέβαια, να επιτευχθούν με μία
ομαλή μετάβαση σε ένα ψευδοδημοκρατικό καθεστώς, σχέδιο που τίναξε στον
αέρα η εξέγερση του Πολυτεχνείου και το έγκλημα που διέπραξαν στην
Κύπρο.
Από τα μεγαλύτερα σκάνδαλα ήταν αυτό του Τομ Πάπας και της εταιρείας
Esso Pappas. Σύμφωνα με κατάθεση του δημοσιογράφου Η. Δηματρακόπουλου
στο αμερικάνικο κογκρέσο, η χούντα διοχέτευσε στο ταμείο της εκστρατείας
του Νίξον 549.000 δολάρια σε μετρητά για τη προεκλογική εκστρατεία του
το 1968. Το ποσό αυτό προερχόταν από τα κονδύλια που η CIA διοχέτευσε
στην ελληνική ΚΥΠ, για την αντικομουνιστική της εκστρατεία. Η
χρηματοδότηση γινόταν με εντολή του Παπαδόπουλου, μέσω του διοικητή της
ΚΥΠ Μιχάλη Ρουφογάλη (δηλαδή ξέπλυμα χρημάτων μέσω του Πάπας). Το
αντάλλαγμα για τον Πάπας από τη Χούντα ήταν ευνοϊκές συμβάσεις με το
ελληνικό δημόσιο (οι οποίες είχαν αμφισβητηθεί από την Ένωση Κέντρου).
«Το μερίδιό του στην Ελλάδα περιλαμβάνει την πολυδιαφημισμένη προνομιακή
σύμβαση για την COCA-COLA, μονοπώλιο του δικαιώματος αγοράς της
ντομάτας της Δυτικής Ελλάδας, και ένα σύμπλεγμα πολλών εκατομμυρίων
δολαρίων από χημικές και χαλυβουργικές εγκαταστάσεις, διυλιστήρια και
στόλους πετρελαιοφόρων» (ριζοσπάστης, 29.4.2000). Από τα μεγαλύτερα
επιχειρηματικά «επιτεύγματά» του ήταν η εξασφάλιση άδειας για τη
δημιουργία εργοστασίου εμφιάλωσης της Κόκα-Κόλα στην Ελλάδα. Η
αμερικανική πολυεθνική προσπαθούσε για μια δεκαετία να μπει στην
ελληνική αγορά, χωρίς αποτέλεσμα. Επίσης, ένας προσωπάρχης του Τομ Πάπας
με σκανδαλώδες παρελθόν, ο Παύλος Τοτόμης, διορίστηκε το 1967 υπουργός
Δημόσιας Τάξης και κατόπιν πρόεδρος της ΕΤΒΑ.
Χαρακτηριστικός ήταν και ο νεποτισμός των δικτατόρων:
- Ο Μακαρέζος διόρισε υπουργό Γεωργίας (κι αργότερα Βορείου Ελλάδος) τον κουνιάδο του, Αλέξανδρο Ματθαίου.
- Ο Λαδάς έκανε τον ένα ξάδερφό του διοικητή της ΑΣΔΕΝ και τον άλλο γ.γ. Κοινωνικών Υπηρεσιών.
- Ο γαμπρός του Παττακού Αντρέας Μεϊντάσης επιδόθηκε σε μπίζνες με το
Δήμο Αθηναίων από την κατασκευή του υπόγειου γκαράζ της Κλαυθμώνος μέχρι
μια τεχνική μελέτη αξιοποίησης δημοτικού ακινήτου, ύψους 1.109.000 δρχ.
- Τα αδέρφια του αρχηγού βολεύτηκαν κι αυτά. Ο Κωνσταντίνος
Παπαδόπουλος ως στρατιωτικός ακόλουθος, γ.γ. του υπ. Προεδρίας,
περιφερειακός διοικητής Αττικής και «υπουργός παρά τω πρωθυπουργώ». Ο
Χαράλαμπος Παπαδόπουλος αναρριχήθηκε αστραπιαία στην υπαλληλική ιεραρχία
για να αναλάβει γ.γ. Δημ. Τάξεως. Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα
βαθμοφόρου υφισταμένου του, «μένει γνωστός σαν “μπον φιλέ” γιατί,
τυλιγμένος σε χειμωνιάτικο παλτό, τρέχει νύκτα μαζί με αξιωματικούς
αστυνομίας πόλεων στα καμπαρέ σαν γκάγκστερς και τρώγουν φιλέτο»
(Αλέξανδρος Δρεμπέλας, «Ο θρήνος του χωροφύλακα», Αθήνα 1998, σ. 118)
Η αισθητική των καραβανάδων
«Καλή τέχνη είναι αυτή που είναι καλή για την Μητέρα Πατρίδα» γράφει ο
συνταγματάρχης Λαδιάς. Και όπου «Μητέρα Πατρίδα» μπορείτε ελεύθερα να
συμπεράνετε το στρατιωτικό καθεστώς. Αποδεκτή μορφή τέχνης για την
δικτατορία είναι αυτή που εξυμνεί το καθεστώς ή τουλάχιστον δεν το
ενοχλεί.Τα αυταρχικά καθεστώτα συνήθως φροντίζουν με φτηνά υποκατάστατα
κουλτούρας να κρατούν «τις μάζες σε κατάσταση ικανοποιημένης νάρκης»,
όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Ρ. Ρούφος, δείχνοντας ανοχή σε
«ουδέτερες» εκδηλώσεις.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι η κυριολεκτικά «πτωχή τω πνεύματι»
κληρονομιά που άφησε πίσω της η Χούντα, ενθαρρύνοντας κάθε είδους ανόητη
δημιουργία μόνο και μόνο επειδή αυτή τύχαινε να την εγκωμιάζει ή να
κρατά τον κόσμο μακριά από επικίνδυνους στοχασμούς, μας εκπλήσσει ακόμα
και σήμερα. Σε κάποιες περιπτώσεις δε, έχει αφήσει ευδιάκριτα τα ίχνη
της, κυρίως στον κόσμο της τηλεόρασης και στον πολεοδομικό σχεδιασμό. Ως
προς την αισθητική της αρχιτεκτονικής των «ψηλών κτιρίων», που
χτίστηκαν κατά κόρον την περίοδο της δικτατορίας κι έχουν ταυτιστεί με
τον αυταρχικό χαρακτήρα του καθεστώτος (κοντινότερο στους φοιτητές
παράδειγμα, το γυάλινο κτίριο στο Πάντειο Πανεπιστήμιο), αρκεί να
υπενθυμίσουμε τη δήλωση του Παττακού, που υποστηρίζει ότι οι επόμενες
γενιές θα τον ευγνωμονούν για την απόφασή του να αυξήσει κατά 40% το
επιτρεπόμενο ύψος δόμησης [3]
Η δικτατορία φρόντιζε να χαρίζει δωρεάν θέαμα στο κοινό, με τις
θρυλικά αντιαισθητικές εκδηλώσεις της στο Παναθηναϊκό Στάδιο, όπου
προσπαθούσε να «εξυψώσει το πατριωτικό συναίσθημα» σε δίχως αρχή και
τέλος δρώμενα, όπου συνευρίσκονταν σπαρτιάτικες φάλαγγες, βυζαντινοί
αυτοκράτορες, τσολιάδες, γιγάντιοι αστραφτεροί φοίνικες-άρματα, ενώ στην
άλλη άκρη του γηπέδου χόρευαν καλαματιανό και τσάμικο…με σκοπό
το«ομαδικό τραγούδι να διαλύσει την ατομικότητα εντός του συνόλου και να
επισφραγίσει το ψυχολογικό ενιαίο των ατόμων» . Σταθμός, όμως, στην
πνευματική ζωή της χώρας και ένδειξη των «υψηλών» αισθητικών κριτηρίων
που διέθετε η Χούντα αποτελεί η «ποιητική έξαρση» που παρατηρήθηκε τα
πρώτα χρόνια μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα, την οποία αξιοποίησε η
κυβέρνηση εκδίδοντας το 1969 τη «Λαϊκή Μούσα», συλλογή στίχων από
υποστηρικτές του καθεστώτος σε όλη τη χώρα. Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα
είναι το εξής:
«Μεσ’ τον Απρίλη έφθασαν
τρεις μάγοι με τα δώρα
Ο Γιώργος Παπαδόπουλος
κι ο Παττακός στην ώρα.
Ακόλουθα στέκει πιστός
ο Νίκος Μακαρέζος
που στάθηκε στο ραντεβού
και τώρα σαν Εγγλέζος».
(Πρόδρομος Σακελάριος Μιχαηλίδης, ιερέας)
ΑΠΕΥΘΥΝΣΗ ΣΤΟ ΜΑΛΑΚΑ
«Για ένα απροσδιόριστο ακόμη χρονικό διάστημα, την
Ιστορία θα κινούν οι δυνάμεις της βίας και του χρήματος, ενάντια στα
συμφέροντα των λαών και στην αλήθεια των ανθρώπων» (Albert Camus)
Σ’ έναν κόσμο που βαλτώνει στην καταπίεση, την ανισότητα, την
εξαθλίωση, οι κάθε λογής τσοπάνηδες βγαίνουν στο λιβάδι προσπαθώντας να
μαντρώσουν όσο περισσότερους μπορούν, γύρω από τα (παρα)πολιτικά τους
μαντριά. Αν, λοιπόν, αγαπητέ Μαλάκα της ιστορίας έχεις σκοπό να
σταματήσεις βελάζεις, ν΄ αρχίσεις να μιλάς, κι από υπήκοος να πάρεις το
ρόλο του Πολίτη, τότε καλό θα ΄ταν να μην ψάχνεις την ασφάλεια σε
εύπεπτα παραμυθάκια. Ο Παπαδόπουλος ψόφησε, οι μικροί δικτάτορες της
δημοκρατίας όμως ζουν και βασιλεύουν, δημιουργώντας μεγάλες ολιγαρχίες.
Καιρός να σταματήσουμε ν’ αναζητούμε δικτάτορες κι ολιγαρχίες. Καιρός να
επιτεθούμε…
«Η εσχάτη ταπείνωση, θα οδηγήσει σε κάποια αντίδραση» (Κ.Παλαμάς)
Σημειώσεις:
[1] Να υπενθυμίσουμε πως όποιος θα χαρακτήριζε υπερβολική την κυβέρνηση
Εθνικής Σωτηρίας που σχηματίστηκε εκτάκτως από τον τεχνοκράτη
Λ.Παπαδήμο, ανατρέποντας τον Γ.Παπανδρέου, πως τα δικτατορικά
πραξικοπήματα στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία είχαν διάρκεια ζωής έξι μηνών
(περίπου) και κύριο χαρακτηριστικό τους δεν ήταν η καταστολή όσο ο
σφετερισμός μιας νόμιμης εξουσίας. Τα καθεστώτα αυτά συνήθως
επικαλούνταν κάποια έκτακτη ανάγκη που με την περάτωσή της, έκλειναν τον
κύκλο τους και παρέδιναν την εξουσία πάλι στους νόμιμους θεσμούς.
Οποιαδήποτε ομοιότητα με την περίπτωση Μ.Μόντι και Λ.Παπαδήμου δεν είναι
τυχαία.
(2)Γιώργου Γιαννόπουλου – RichardClogg 1976 «Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό»
(3)
Εμμανουήλ Τραχανάς (2009),
«Οικονομετρική ανάλυση των δυναμικών χαρακτηριστικών των διδύμων
ελλειμμάτων: Η περίπτωση της Ελλάδας», Μεταπτυχιακή Διατριβή,
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (link)
(3)Το Κιτς της Χούντας, Κλεονίκη Αλεξοπούλου
(4) Περικλής Ροδάκης, Η δικτατορία των συνταγματαρχών
(5) Σόλωνος Γρηγοριάδη, Ιστορία της δικτατορίας
(6) Χαρίτου Κορίζη, Το αυταρχικό καθεστώς 67-74
(7) Χάνα Αρέντ, Το ολοκληρωτικό σύστημα
(8) Βίλχελμ Ράιχ, Η μαζική ψυχολογία του φασισμού
(9) Ελευθεροτυπία,Ιός της Κυριακής, Εφτά χρόνια αρπαχτή
Συγγραφή:
Μιχάλης Θ.,
Efor., Χριστοφορος Π.
